1, 2. (a) Konkhoskani ulendu waku Ruti ndi Naomi kweniso chitima cho ŵenga nachu. (b) Kumbi Ruti wangupingika m’thumba m’nthowa wuli pa ulendu uwu?

YERUZGIYANI kuti muwona Ruti ndi Naomi atenda m’nthowa yo yijumpha mu vidika va Moabu ndipu ŵe ŵija. Ruti wawona kuti kufipa, ndipu walereska apongozi ŵaki ndi kuŵanaŵana kuti agonengi nunkhu sonu. Iyu waŵayanjanga ukongwa apongozi ŵaki mwakuti wayesesanga kuŵaphwere.

² Anthukazi wosi ŵaŵi yaŵa ŵenga ndi chitima chikulu. Pa nyengu iyi ndipu Naomi waja choko kwa vyaka vinandi kweni sonu we ndi chitima chikulu chifukwa cha nyifwa ya ŵana ŵaki ŵaŵi, Maloni ndi Chilioni. Ruti nayu wenga ndi chitima chifukwa chakuti Maloni wenga murumu waki. Ruti ndi Naomi akanga kumsumba wa Betelehemu ku Yisraele. Chinanga kuti anthukazi yaŵa ŵenga pa ulendu umoza, Ruti wanguja nge wapingika ŵaka m’thumba, chifukwa ko akanga waziŵangaku cha, kwenga kumuzi kwaku Naomi. Ruti wakanga kucharu chambula kuchiziŵa, wangusiya abali ŵaki, charu chaki, midawuku ndi achiuta a m’charu chaki.—Ŵerengani Ruti 1:3-6.

3. Kumbi ndi mafumbu nanga ngo ngangatiwovya kuyezga chivwanu chaku Ruti?

³ Kumbi nchinthu wuli cho chinguchitiska kuti Ruti waŵi ndi chiganga chikulu viyo? Kumbi Ruti watingi wachitengi wuli kuti wajiphwere kweniso kuti waphwere apongozi ŵaki? Kuziŵa kwamuka kwa mafumbu yanga, kutiwovyengi kuti tiziŵi mo tingayezge chivwanu chaku Ruti wa ku Moabu. (Wonani so bokosi lakuti, “Buku Limana lo Likulembeka Mwalusu.”) Kweni tiyeni tiwoni dankha cho chinguchitiska kuti anthukazi yaŵa aluti ku Betelehemu.

4, 5. (a) Nchifukwa wuli banja laku Naomi lingusamiya ku Moabu? (b) Kumbi Naomi wangukumana ndi masuzgu nanga ku Moabu?

⁴ Ruti wangukuliya m’charu chimana cha Moabu, cho che kuvuma kwa Nyanja Yakufwa. Chigaŵa ichi chenga chamapiri, vimiti vapatalipatali kweniso cha vimphwamphwazi. Charu cha Moabu chenga chanyata ndipu kwasoŵanga vakurya cha chinanga mphanyengu yo ku Yisraele kwenga nja. Ivi ndivu vinguchitiska kuti Ruti waziŵani ndi Maloni kweniso banja laki.—Ruti 1:1.

 ⁵ Nja yo yinguwa ku Yisraele yinguchitiska kuti murumu waku Naomi, Elimeleke, wasami ndi kuchija ku Moabu limoza ndi muwolu waki kweniso ŵana ŵaki anthurumi ŵaŵi. Kusama uku kwakwaskanga chivwanu cha munthu weyosi m’banja ili, chifukwa Ayisraele akhumbikanga kuchisopa kaŵikaŵi kumalu ngo Yehova wangusankha. (Mar. 16:16, 17) Naomi wangulutirizga kuja ndi chivwanu chakukho. Kweni wenga ndi chitima chikulu murumu waki wati wafwa.—Ruti 1:2, 3.

6, 7. (a) Nchifukwa wuli Naomi watenere kuti wangukwaskika ŵana ŵaki ŵati ato anthukazi achimoabu? (b) Nchifukwa wuli jalidu lo Naomi wangulongo akumwana ŵaki lenga lamampha ukongwa?

⁶ Naomi watenere kuti wangusuzgika so ukongwa ŵana ŵaki ŵati ato anthukazi achimoabu. (Ruti 1:4) Iyu waziŵanga kuti Abrahamu yo wenga mpapi wa mtundu waki, wangwesesa kuchipenje mwana waki Yisaki, munthukazi wa mtundu waki yo wasopanga Yehova. (Chiy. 24:3, 4) Chilangulu chaku Mosese nachu chenga ndi dangu lakuti Ayisraele angatorananga cha ndi ŵanthu a mitundu yinyaki, kuchitiya kuti ŵanthu aku Chiuta angayamba kusopa angoza.—Mar. 7:3, 4.

⁷ Kweni Maloni ndi Chilioni angulondo vo Chilangulu chakambanga cha. Tiziŵa cha kuti Naomi wangukwaskika wuli ndi vo ŵana ŵaki anguchita, kweni venivi vingukwaska chanju chaki pa akumwana ŵaki cha. Akhumba iyu wenga ndi chigomezgu kuti zuŵa linyaki akumwana ŵaki angaziyamba kusopa Yehova nge iyu. Kweni po viwoneke, Ruti ndi Oropa nawu amuyanjanga ukongwa Naomi. Chanju ichi ndichu chinguŵawovya ukongwa pa nyengu yo angukumana ndi masuzgu. Mwasoka, Ruti ndi Oropa anguja vyoko ŵechendabali ŵana.—Ruti 1:5.

8. Kumbi nchinthu wuli cho chinguwovya Ruti kuti waziŵi Yehova?

⁸ Kumbi vo Ruti wangusambira m’chisopa chaki vingumuwovya kuti wazikunthiyepu masuzgu ngo wangukumana nangu? Awa. Ŵanthu a ku Moabu asopanga achiuta anandi ndipu chiuta wawu mura wenga Kemoshi. (Maŵ. 21:29) Chisopa cha ŵanthu a ku Moabu chiwoneka kuti chazomerezganga kuchita vinthu vaphuzu vo ŵanthu anandi achitanga mu nyengu yeniyo, kusazgapu kupereka ŵana sembi. Vo Ruti wangusambira kwaku Maloni pamwenga Naomi vakukwaskana ndi Yehova, Chiuta wa Yisraele, ndivu vingumuwovya kuti waziŵi kuti Yehova ngwakupambana ndi achiuta a ku Moabu. Iyu wangusambira so kuti Yehova ngwachanju kweniso ngwalisungu ndipu wakhumba kuti ŵanthu amuteŵetiyengi mwamantha cha kweni chifukwa chakuti atimuyanja. (Ŵerengani Marangu 6:5.) Viwoneka kuti pa nyengu ya suzgu iyi, Ruti wajanga pafupi ukongwa ndi mpongozi waki Naomi ndipu wavwiyanga ndi mtima wosi vo wamukambiyanga vakukwaskana ndi Yehova Chiuta wanthazizosi, nchitu zaki zakuziziswa kweniso mo wachitiya vinthu mwachanju ndi ŵanthu ŵaki.

9-11. (a) Kumbi Naomi, Ruti ndi Oropa angusankha kuchitanji? (b) Tingasambiranji pa masuzgu ngo nganguwiya Naomi, Ruti ndi Oropa?

⁹ Naomi wakhumbisiskanga kuvwa vakukwaskana ndi kwawu. Zuŵa linyaki watenere kuti wanguvwa munthu wamalonda wachikamba  kuti nja yikumala ku Yisraele. Yehova wangwamba so kwanja ŵanthu ŵaki. Ndipu pa nyengu iyi ku Betelehemu kwenga chakurya chakukwana ndipu ivi vakoliyananga ndi zina lakuti Betelehemu, lo ling’anamuwa kuti, “Nyumba ya Vakurya.” Mwaviyo, Naomi wanguŵanaŵana kuti wawere kwawu.—Ruti 1:6.

¹⁰ Sonu kumbi Ruti ndi Oropa atingi achitengi wuli? (Ruti 1:7) Yiwu ajanga ndi Naomi, arumu ŵawu ŵati atayika. Kweni viwoneka kuti Ruti ndiyu wangumwanja ukongwa Naomi chifukwa chakuti Naomi wenga walisungu kweniso chivwanu chaki mwaku Yehova chenga chakukho. Nyengu yati yakwana, vyoko vitatu ivi vingusoke limoza kuluta ku Yuda.

¹¹ Nkhani yaku Ruti yititikumbuska kuti masuzgu ngawiya ŵanthu aheni ndi amampha viyo. (Wak. 9:2, 11) Yititisambiza so kuti asani takumana ndi suzgu la nyifwa, tingachita umampha kuja pafupi ndi ŵanthu wo athemba Yehova, Chiuta yo Naomi wasopanga, kuti atipembuzgi ndi kutisisipuwa.—Nthanthi 17:17.

12, 13. N’chifukwa wuli Naomi wakhumbanga kuti Ruti ndi Oropa awere kwawu m’malu mwakuluta ku Betelehemu ndi iyu, nanga akumwana ŵaki anguchita wuli?

¹² Anthukazi yaŵa ŵati ayenda mtunda utaliku, Naomi wangwamba so kufipa mtima. Iyu waŵanaŵaniyanga akumwana ŵaki wo wenga nawu chifukwa cha chanju cho angumulongo kweniso cho angulongo ŵana ŵaki. Wafipanga mtima kuti po atuliya kwawu, palivi cho wakuŵachitiya asani wangaluta nawu ku Betelehemu.

¹³ Pavuli paki, Naomi wanguŵakambiya kuti: “Rutani weriyani weyosi waku imwi kunyumba ya anyina. Ambuya [Yehova] akuchitiyeni uli ndimo imwi munguchitiya ndi ŵakufwa kweniso ini.” Iyu wanguŵasimikizgiya so kuti Yehova wakuŵapaska anthurumi anyaki ndipu amukondwa ndi umoyu. Bayibolo likamba so kuti: “Sonu wanguŵafyofyontha, ndipu iwu ŵanguliya ndi kudiska masozi.” Tikhoza kuvwisisa chifukwa cho Ruti ndi Oropa angwanjiya viyo apongozi ŵawu alisungu kweniso ambula kujanja. Wosi ŵaŵi angulutirizga kukamba kuti: ‘Awa, tikaweriyanga pamoza namwi ku ŵanthu ŵinu.’—Ruti 1:8-10.

14, 15. (a) Kumbi Oropa wanguwere ku vinthu nivi? (b) Kumbi Naomi wangumunyengere wuli Ruti kuti wawerere?

 ¹⁴ Kweni Naomi wangukhorwa cha ndi vo akumwana ŵaki angumumuka. Iyu wanguwona kuti palivi chechosi cho wangachiŵachitiya ku Yisraele chifukwa chakuti walivi munthurumi yo wangachimuwovya pamwenga ŵana anyaki wo angachitorana nawu, ndipu iyu wenga mura ukongwa. Naomi wanguŵabisa cha kuti wafipanga mtima chifukwa chakuti walivi pakuko. Oropa wanguvwisa vo apongozi ŵaki angukamba. Iyu wenga ndi abali ŵaki ku Moabu, anyina ŵenga amoyu ndipuso wenga ndi pakuja. Ndipu wanguwona kuti nkhanthu kuwere nadi kwawu. Oropa wangufyofyontha Naomi ndi chigwinini chikulu ndi kulayilana nayu.—Ruti 1:11-14.

¹⁵ Sonu Ruti watingi wachitengi wuli? Naomi wachikamba kuti awerere, wakambiyanga akumwana ŵaki wosi ŵaŵi. Bayibolo likamba kuti: “Kweni Ruti wangukaniliya kwaku iyu.” Akhumba Naomi wachilutirizga ulendu waki, wangubuchira ŵaka kuti Ruti watimulondo. Ndipu iyu wangumukambiya kuti: “Wona muwolu munyaku wawere ku ŵanthu ŵaki, ndi ku ŵachiuta ŵaki, uweku nawi londo muwolu munyaku.” (Ruti 1:15) Mazu ngaku Naomi ngatitovya kuziŵa fundu yinyaki. Ngalongo kuti Oropa wanguwere ŵaka kwaki pe cha, kweni wanguwere so “ku ŵachiuta ŵaki.” Iyu wangusankha kulutirizga kusopa Kemoshi ndi angoza anyaki. Nanga Ruti wangusankhanji?

16-18. (a) Kumbi Ruti wangulongo wuli kuti wenga ndi chanju chauneneska? (b) Kumbi chanju cho Ruti wangulongo chingatisambizanji? (Wonani so vhithuzithuzi va anthukazi ŵaŵi yaŵa.)

¹⁶ Ruti wanguwona kuti wangachita cha vo wanguchita muwolu munyaki. Ruti wayanjanga ukongwa Naomi kweniso Chiuta yo Naomi wasopanga. Ndipu Ruti wangukamba kuti: ‘Lekani kundipempha kuti ndikusiyeni, pamwenga kuti ndiweku kulondo yimwi, pakuti kweniko  mukayanga nani ndikayanga kweniko, ndi penipo mukagonanga, nani ndikagonanga penipo, ŵanthu ŵinu ŵakaŵanga ŵanthu ŵangu, ndi Chiuta winu wakaŵanga Chiuta wangu; penipo mukafwiyanga, nani ndikafwiyanga penipo, ndipu ndikaŵikikanga penipo. Mphanyi Ambuya [Yehova, NW] andichitiya viyo ini [andilanga] ndi ukongwaku so, chingana nyifwa yikandipatuwanga kwinu.’—Ruti 1:16, 17.

¹⁷ Mazu ngo Ruti wangukamba ngaluwika cha mpaka msanawale chinanga kuti pajumpha vyaka 3,000, kutuliya po mweneku wakufwiya. Ngalongo kuti Ruti wenga ndi chanju chauneneska. Ruti wenga ndi chanju chikulu kweniso chauneneska, cho chingumuchitiska kuti walutirizgi kwenda ndi Naomi kwekosi ko walutanga. Nyifwa pe ndiyu yatingi yiŵapatuwengi. Ŵanthu aku Naomi ndiwu atingi akajengi ŵanthu ŵaki, chifukwa Ruti wenga wakunozgeka kusiya vosi vo waviziŵanga ku Moabu, chinanga mbachiuta a ku Moabu viyo. Mwakupambana ndi Oropa, Ruti wangukamba mwakusimikizga kuti wakhumba kuti Yehova, Chiuta yo Naomi wasopanga, waje Chiuta waki. *

¹⁸ Pa nyengu iyi, anthukazi yaŵa ayendanga ŵaŵi m’nthowa pa ulendu wakuluta ku Betelehemu. Po viwoneke, ulendu wakuluta ku Betelehemu watonga sabata yimoza. Tikayika cha kuti anthukazi yaŵa akambiskananga nkhani zakuchiska ndi kupembuzga.

19. Kumbi tingamuyezga wuli Ruti pa nkhani yakuja ndi chanju chauneneska m’banja lidu, mu mpingu kweniso ndi mabwezi ngidu?

¹⁹ Ŵanthu anandi akumana ndi masuzgu ngo ngachitiska kuti ajengi ndi chitima. Bayibolo likamba kuti nyengu yo tijamu isi sonu ‘njizitu,’ ndipu tikumana ndi masuzgu ngakupambanapambana kweniso abali ŵidu atufwa. (2 Tim. 3:1) Chanju cho Ruti wenga nachu chingatiwovya ukongwa mazuŵa nganu. Chanju chenichi chititiwovya kukunthiyapu masuzgu m’charu chiheni ichi. Chanju chauneneska chitenere kusanirika pakati pa ŵanthu akutorana, mabanja, mabwezi ndipuso mu mpingu. (Ŵerengani 1 Yohane 4:7, 8, 20.) Asani titesesa kuja ndi chanju chauneneska, ndikwesa titezga chakuwoniyapu chamampha ukongwa chaku Ruti.

20-22. (a) Kumbi kuja ku Moabu kungusintha wuli umoyu waku Naomi? (b) Kumbi ndi maŵanaŵanu ngaheni nanga ngo Naomi wenga nangu chifukwa cha masuzgu ngo wangukumana nangu? (Wonani so Yakobe 1:13.)

²⁰ Kukamba ŵaka kuti munthu we ndi chanju chauneneska nkhwakusuzga cha, kweni suzgu lagona pakuchilongo. Ruti wakhumbikanga kulongo kuti watanja Naomi pe cha kweni kuti watanja so Yehova Chiuta yo wangusankha kuti wamusopengi.

 ²¹ Sonu anthukazi yaŵa angufika ku Betelehemu, muzi wo wenga pa mtunda wa makilomita 10 kutuliya ku Yerusalemu. Viwoneka kuti Naomi ndi banja laki aziŵikanga ukongwa ku Betelehemu chifukwa chakuti wati wafika, muzi wosi nkhani yenga ya kuza kwaku Naomi. Abali ŵaki anthukazi a kwawu afumbananga ŵaka kuti, “Kumbi ndi Naomi uyu?” Po viwoneke, Naomi wangusinthiyaku ukongwa ku Moabu; chifukwa chisku chaki ndi kawonekeru kaki valongonga kuti wajanga mwakusuzgika ndipuso wenga ndi chitima chikulu.—Ruti 1:19.

²² Naomi wangukambiya abali ŵaki yaŵa ndi ŵanthu wo wajaliyanga nawu limoza kali, kuti wenga ndi chitima chikulu. Wangufika pakuŵanaŵana kuti wasinthi zina laki lakuti Naomi lo ling’anamuwa kuti “Kukondweska Kwangu,” kuti waje Mara lo ling’anamuwa kuti “Kuŵaŵa.” Ivi vilongo kuti Naomi wangusuzgika ukongwa. Mwakuyanana ndi Jobu yo wengaku Naomi wechendawi, iyu waŵanaŵananga kuti Yehova Chiuta ndiyu wachitiskanga masuzgu ngo wangukumana nangu.—Ruti 1:20, 21; Jobu 2:10; 13:24-26.

23. Kumbi Ruti wangwamba kuŵanaŵaniyanji, nanga kumbi Chilangulu chaku Mosese chenga ndi dangu nili lo lagwiranga nchitu pa ŵanthu akavu? (Wonani so mazu ngam’mphata.)

²³ Naomi ndi Ruti ŵati ajalikiskika ku Betelehemu, Ruti wangwamba kuŵanaŵaniya vo wangachita kuti wajiphwere kweniso mo wangaphwerere apongozi ŵaki. Iyu wanguvwa kuti Chilangulu chaku Mosese chakambanga kuti ŵanthu akavu atenere kuwovyeka. Ŵanthu akavu azomerezgekanga kuluta m’minda ya ŵanthu pa nyengu yachivuna kuti akatondolezgengi vo ŵenechu asiyaku. *—Ŵal. 19:9, 10; Mar. 24:19-21.

24, 25. Kumbi Ruti wanguchitanji wati wafika pa minda yaku Boazi, nanga nchitu yakutondo m’vuli mwa akuvuna yenga yakusuzga wuli?

²⁴ Yenga nyengu yakuvuna balire, mazuŵa nganu mukhoza kuja mu April, ndipu Ruti wanguluta kuminda ya ŵanthu kuchipenjerezga munthu yo wangamuvwiya lisungu kuti wakatondoku m’munda waki. Iyu wanguchita mwaŵi kuti wanguzomerezgeka kutondo m’munda waku  Boazi, munthu wakukhupuka yo wenga m’bali wa chipondi chaku Elimeleke, murumu waku Naomi. Chinanga kuti iyu wenga wakuzomerezgeka kutondo m’minda mwakulingana ndi Chilangulu, kweni wanguchita vinthu mwakujigangiya cha. Ruti wangupempha dankha kwa munthu yo wawoneriyanga nchitu yakuvuna m’munda waku Boazi. Iyu wangwamba kutondo balire wati wamuzomerezga.—Ruti 1:22–2:3, 7.

²⁵ Ŵanaŵaniyani kuti muwona Ruti wachenda m’vuli mwa akuvuna. Asani akuvuna asenga balire, iyu watondo yo wawa pasi pamwenga yo wajaliya pakuvuna, ndipu wamanga nchinda ndi kuchiyiŵika pamalu ngakukhweme. Nchitu iyi yenga yakupaska mphwayi kweniso yakuvukisa ndipu yaŵaŵanga ukongwa asani lumwi likwera. Kweni Ruti wangulutirizga kutondo ndipu wapumuwanga asani waleska vuchi kweniso pa nyengu yachakurya cha musana pe, cho aryiyanga pachigongwi cho akugwira nchitu apumuliyangapu.

26, 27. Kumbi Boazi wenga munthu wamtundu wuli, nanga wangumuchitiyanji Ruti?

²⁶ Ruti watenere kuti waziŵanga cha kuti munthu munyaki wangamutoliyaku kanthu. Kweni Boazi wangumuwona ndipu wangufumba munthurumi yo wawoneriyanga akugwira nchitu kuti ndiyani. Boazi wenga munthu wamampha ukongwa ndipu wayanjanga kutawuzga anchitu ŵaki kweniso wosi wo azanga kuminda yaki kuti: ‘Yehova wakutumbikeni!’ Ndipu ŵanthu nawu amumukanga viyo. Boazi wenga munthu wakwanja Yehova ndipu wawonanga Ruti nge mwana waki.—Ruti 2:4-7.

²⁷ Boazi wadananga Ruti kuti, “Mwana wangu,” ndipu wangumukambiya kuti walutirizgi kuzitondonga m’minda yaki pafupi ndi asungwana wo agwiranga nchitu m’minda yaki kuchitiya kuti anchitu ŵaki anthurumi angamusuzganga. Boazi wanguwoneseska so kuti Ruti wapaskika chakurya cha musana. (Ŵerengani Ruti 2:8, 9, 14.) Boazi  wanguleke penipo cha, iyu wangumulumba ndi kumuchiska. Mu nthowa wuli?

28, 29. (a) Kumbi Ruti wenga ndi mbiri wuli? (b) Kumbi imwi mungabisama wuli kwaku Yehova nge Ruti?

²⁸ Ruti wati wafumba Boazi chifukwa cho wangumuchitiya lisungu laviyo pakuti iyu wenga mulendu, Boazi wangumuka kuti wanguvwa vosi vo wanguchitiya mpongozi waki Naomi. Naomi watenere kuti walumbanga mkumwana waki kwa anthukazi a ku Betelehemu ndipu mbiri yeniyi yingumufika Boazi. Boazi waziŵanga so kuti Ruti wakwamba kusopa Yehova lekani wangukamba kuti: ‘Yehova wakulipiyepu paku vo ukuchita, ndipu lipila lakuzaza lipaskiki kwaku ndi Yehova, Chiuta wa ku Yisraele mweniyo iwi waza kuzachibisama kumapapa ngaki.’—Ruti 2:12.

²⁹ Mazu yanga ngatenere kuti ngangumuchiska ukongwa Ruti. Iyu wangusankha nadi kubisama m’mapapa ngaku Yehova Chiuta nge mo kamwana ka kayuni kabisamiya m’mapapa nga anyina wo angakavikiliya. Iyu wangumuwonga Boazi chifukwa chakuti wangumukambiya mazu ngakuchiska. Ruti wangulutirizga kutondo mpaka mazulu.—Ruti 2:13, 17.

30, 31. Kumbi tingasambiranji kwaku Ruti pa nkhani yakugwira nchitu, kuwonga Yehova kweniso chanju chauneneska?

³⁰ Vo Ruti wanguchita nchakuwoniyapu chamampha ukongwa kwaku isi tosi chifukwa tilimbana ndi masuzgu nga chuma mazuŵa nganu. Ruti waŵanaŵanangapu cha kuti ŵanthu atenere kumuwovya chifukwa chakuti wenga choko, mwaviyo wawonganga chechosi cho wapaskika. Iyu wachitanga soni cha kugwira nchitu mwanthazi kwa nyengu yitali kuti waphwere munthu yo wamuyanjanga, chinanga kuti nchitu iyi yenga yakuyuyulika m’masu mwa ŵanthu. Ruti wanguvwiya ndi mtima wosi Boazi wati wamutcheŵeska kuti waphweriyengi pakugwira nchitu kweniso kuti wagwirengi kufupi ndi asungwana ŵaki. Kweni chinthu chakuzirwa ukongwa nchakuti waziŵanga umampha kuti Yehova Chiuta yija yo Mbawiski, ndiyu wangamuvikiliya.

³¹ Asani tingaja ndi chanju chauneneska cho Ruti wenga nachu ndi kulondo chakuwoniyapu chaki pa nkhani ya kujiyuyuwa, kugwira nchitu mwaphamphu ndipuso kukondwa chifukwa chakuziŵa Yehova, anyidu nawu angayanduwa ukongwa ndi chakuwoniyapu chidu. Sonu kumbi Yehova wanguwovya wuli Ruti ndi Naomi kuti asaniyengi vakukhumbika pa umoyu wawu? Tikambiskanengi nkhani iyi m’mutu 5.