Tongana mo wara sioni note na math, mo peut ti pensé so ye so mo doit ti sara ayeke gï ti diko mbeti mingi awe. Tongana mo yapu encore tongana ti kozo ape na sarango sport, mo peut ti pensé so ye so mo doit ti sara ayeke gï ti sara gbâ ti exercice awe. Me na yâ ti aye use so kue, peut-être vrai ye so mo yeke na bezoin ti sara ni ayeke ti lango nzoni. Zia e bâ raison ni:

•  Ngbanga ti nyen la a lingbi mo lango nzoni?

•  Nyen la asara ka si mo yeke wara temps ti lango nzoni ape?

•  Nyen la mbi peut ti sara ti wara temps ti lango nzoni?

•  Amba ti mo atene ti ala nyen?

 Awandara atene so mingi ti amaseka ayeke na bezoin ti lango l’heure miombe ti si na l’heure bale-oko tongaso. Ngbanga ti nyen la a yeke kota ye ti tene mo lango nzoni?

•   Ti lango nzoni ayeke sara si cerveau ti mo asara kua nzoni. A tene ka atene “lango ayeke kobe ti cerveau.” Tongana mo lango bien, a yeke aidé mo ti manda mbeti nzoni, ti sara sport nzoni nga mo yeke wara lege ti leke akpale ti mo nzoni.

•   Ti lango nzoni asara si mo duti bien. Mingi ni, tongana zo alango mingi ape, gï hio tongaso sarango ye ti lo apeut ti changé, terê ti lo ayeke nzere ape nga lo yeke wara problème na amba ti lo.

•   Ti lango nzoni ayeke sara si mo kpe ti sara accident. Ambeni zo so asara recherche afa so na États-Unis, tongana a mû azo so asara accident ndali ti so ala lango na ngoi so ala kpe na oto, wungo ti amaseka so ngu ti ala yeke na popo ti ngu 16 na ngu 24 ahon ti akota zo so ngu ti ala ayeke na popo ti ngu 40 na ngu 59 fani use tongaso.

•   Ti lango nzoni ayeke sara si mo duti na nzoni seni. Tongana mo lango nzoni, terê ti mo ayeke wara lege ti bata acellule ti mo nga na akamba ti terê ti mo so mênë ahon na yâ ni nzoni. Tongana mo lango nzoni ayeke aidé mo ti kpe ti kono mingi, ti kpe kobela ti diabète nga ti kpe ti sara AVC.

 Biani, zo ayeke wara ye ti nzoni mingi tongana lo lango, me atâa so kue gbâ ti amaseka ayeke lango nzoni ape. Na tapande, mbeni maseka ti ngu 16 so iri ti lo ayeke Elaine atene:

 “Professeur ti mbi ahunda e na classe atene na l’heure ti nyen la e yeke gue ka ti lango? Mingi ti a-élève atene na 2h du matin. Ambeni atene na 5h. Gï élève oko la atene 21h 30.”

 Ambeni ye wa la apeut ti kanga lege na mo ti lango?

 Akamarade. “Tongana mbi na akamarade ti mbi e sigi na lakui, mingi ni mbi yeke bâ hongo ti l’heure ape nga mbi yeke lango hio ape.”—Pamela.

 Akua so mo yeke na ni ti sara. “Mbi ye ka ti lango mingi, me a yeke ngangu na mbi ti lango nzoni ndali ti so mbi yeke na gbâ ti aye ti sarango ni.”—Ana.

 A-appareil. “Vrai ye so asara si mbi lango nzoni ape ayeke téléphone ti mbi. Tongana mbi yeke na ndö ti gbogbo, mbi yeke gï na nzara ti bâ lê ni.”—Anisa.

•   Gi ti hinga pensé ti mo na ndö ti lango. Bible atene: “Ti wu terê kete ayeke nzoni ahon sarango kua ahon ndö ni nga na tombango peko ti pupu.” (Zo-ti-fa-tene 4:6). Ti lango nzoni ayeke ye ti baba ape, me zo ayeke na bezoin ni. Mo lango nzoni ape, mo yeke sara kua nzoni ape, nga mo yeke duti bien ape.

•   Gi ti hinga kota ye so ayeke kanga ka lege na mo ti lango nzoni. Na tapande, eskê a yeke ngbanga ti so mo na akamarade ti mo ayeke sigi ka na lakui mingi? Eskê a yeke ngbanga ti so mo yeke na gbâ ti adevoir nga na akua ti sarango ni? Eskê téléphone ti mo la ayeke kanga ka lege na mo ti lango hio? wala ni la ayeke zingo ka mo na peko ti so mo lango awe?

 Gbu li na ndö ti ye so: A hunda ti tene mo sara effort, tongana mo ye ti hon ndö ti kota kpale so ayeke kanga lege na mo ti lango nzoni, me mo yeke bâ nzoni na peko ti a-effort ni so. A-Proverbe 21:5 atene: “Tongana azo so asara kua ngangu aleke gere ti akua ti ala, ye ni ayeke ga gï nzoni.”

 Me, ye so zo oko oko apeut ti sara ti tene lo wara temps ti lango apeut ti duti nde nde, ndali ti so azo ayeke nde nde. Na tapande, ambeni zo atene so tongana ala lango kete na kota lâ, ye so ayeke aidé ala ti lango nzoni na bï. Me ambeni atene so tongana ala lango na kota lâ, a si na bï ala yeke lango nzoni ape. Gi ti bâ ti so wa la amarché na mo. Awango so ayeke na gbe ni ge so apeut ti aidé mo:

•   Wu terê ti mo. Tongana kozo ti tene mo lango, mo mû temps ti wu terê kete, peut-être mo yeke bâ ande so lango ayeke mû mo hio.

   “A yeke bien ti hunzi akua ti yanga-da nga na ambeni kua ti mo hio, tongaso si mo gi bê ti mo na ndö ni ape na temps so mo yeke gue ti lango.”—Maria.

•   Mû li ni ti sara ambeni ye. A hon ti tene mo zia si aye so mo yeke na ni ti sara ahon ndö ti mo, leke programme ti mo nzoni tongaso si mo wara lege ti lango nzoni.

   “Mbi yeke na bezoin ti lango l’heure miombe tongaso lakue na bï. Ni la tongana mbi doit ti zingo hio na ndapre, mbi yeke calculé l’heure wa la mbi doit ti gue na gbogbo tongaso si mbi lango nzoni.”—Vincent.

•   Sara kue ti lango gï na même heure. Na yâ ti terê ti e, mbeni ye tongana montre ayeke dä. A peut ti aidé mo ti lango gï na même heure, me a yeke na mo ti fa lege na ni. Awandara afa so a yeke nzoni ti tene zo ague alango lakue na même heure nga lo zingo lakue na même heure. Tara ti sara tongaso teti nze oko e bâ. Mo yeke bâ ande so mo sentir terê ti mo nzoni.

   “Tongana lakue mo gue mo lango na bï na même heure, cerveau ti mo ayeke wara lege ti wu terê ti lo nzoni. Ye so ayeke aidé mo ti sara akua ti mo kue nzoni.”—Jared.

•   Zia si mo passé temps ahon ndö ni na akamarade ti mo ape. Bible awa e ti tene ‘sarango ye ti terê ti e ayeke lakue nzoni,’ so ti tene nga so a lingbi e sara ye ahon ndö ni ape même na angoi ti wungo terê ti e.—1 Timothée 3:2, 11.

   “Mbi yeke zia limite na yâ ti ngoi so mbi na akamarade ti mbi e yeke mû ti sigi na alakui. Tongana mbi zia limite pëpe na yâ ti l’heure so mbi yeke mû ti sara na ambeni ye ti passé na temps, a yeke joué na ndö ti ambeni ye so mbi doit ti sara, na mingi ni a yeke joué na ndö ti l’heure ti lango ti mbi.”—Rebecca.

•   Zia si téléphone ti mo nga kue “alango”! Tongana a ngbâ na mo l’heure oko tongaso ti tene l’heure ti lango ti mo alingbi, kpe ti gue na ndö ti Internet wala ti tokua message na akamarade ti mo. Awandara atene so wâ ti lê ti téléphone wala ti télé wala ti tablette apeut ti sara si lango agbu zo hio ape.

   “Azo aye ti tene na ngoi kue mo yeke gï na ligne. Me tongana mo ye ti wu terê ti mo nzoni, a lingbi mo zia téléphone ti mo yamba.”—Julissa.