NAMOOTA hedduudhaaf nyaata nyaachuun wanta nama gammachiisu dha. Haa taʼu malee, namoonni nyaata tokko tokko akka “diinaatti” ilaaluuf dirqaman jiru. Namoonni kunis akkuma Emilii ishii olitti caqasamtee, alarjii nyaataatiin ni rakkatu. Alarjiin Emiliin qabdu, anaafilaaksiis kan jedhamuu fi miidhaa guddaa geessisuu kan dandaʼu dha. Kan nama gammachiisu garuu, alarjiiwwan nyaataa hedduun hamma isa kanaa cimoo miti.

Waggoota dhihoodhaa asitti, alarjiin nyaataa fi rakkinni nyaanni sifaaʼuu diduu dabalaa akka deeme gabaasni ni argisiisa. Haa taʼu malee, qorannoowwan tokko tokko akka argisiisanitti, namoota alarjii nyaataa akka qaban dubbatan keessaa rakkina akkanaa akka qaban yaalii fayyaatiin kan mirkaneessan muraasa isaanii qofa dha.

Gareen saayintistootaa Dooktar Jeniifar Shinider Chaafaniin geggeeffamu, gabaasa isaa isa Za Joornaal oov za Ameerikaan Meedikaal Asoseeshin jedhamu irratti akka baasetti, “alarjiin nyaataa hiika addunyaa maratti fudhatama argate tokko hin qabu.” Haa taʼu malee, wantoonni adda durummaadhaan alarjiin akka uumamu godhan, dandeettii qaamni dhukkuba of irraa ittisuuf qabuu wajjin kan wal qabatan akka taʼan hayyoonni hedduun ni amanu.

Nyaanni tokko nama tokkotti alarjii akka taʼu kan godhu, akkaataa qaamni nama sanaa pirootiinii nyaata sana keessa jiru itti fudhatu irratti kan hundaaʼe dha. Dandeettiin qaamni dhukkuba of irraa ittisuuf qabu, pirootiiniin sun nama sana akka miidhu godhee dogoggoraan hubata. Kanaan kan kaʼes, pirootiiniin sun yommuu gara qaamaatti seenu, dandeettiin qaamni dhukkuba of irraa ittisuuf qabu farra dhukkubaa Immiyunoogilobuliin Ii (IgE) jedhamuu fi warra akka weerartootaatti ilaalaman sana humna dhabsiisu oomisha. Namni sun nyaata sana irra deebiʼee yommuu nyaatu, farrawwan dhukkubaa warri duraan oomishaman sun, keemikaala histaamin jedhamu dabalatee keemikaalonni kan biraan akka gadhiifaman gochuu dandaʼu.

Yeroo rakkinni hin jirretti histaaminiin qaamni keenya dhukkuba of irraa ittisuu akka dandaʼu gochuuf shoora guddaa taphata. Haa taʼu malee, sababa ifatti hin beekamneen, farreen dhukkubaa Immiyunoogilobuliin Ii (IgE) jedhaman jiraachuun isaanii fi histaaminiin gad dhiifamuun isaa namoota pirootiinii nyaata tokkoo yommuu nyaatan isaaniif hin sifoofne irratti alarjiin akka mulʼatu godha.

Nyaata tokko yeroo jalqabaatiif nyaattee kan si hin dhukkubnee fi nyaatuma sana irra deebitee yommuu nyaattu immoo alarjii kan sitti taʼu kanaafi.

Akkuma alarjii nyaataa, nyaanni sifaaʼuu diduun, nyaata tokko yommuu nyaannu kan nu jeequ taʼuu dandaʼa. Haa taʼu malee, alarjii nyaataa (isa dandeettii qaamni dhukkuba of irraa ittisuuf qabuu wajjin kallattiidhaan wal qabate) irraa haala adda taʼeen, nyaanni sifaaʼuu diduun sirna garaa keessatti nyaanni itti daakamuu wajjin kan wal qabate waan taʼeef, farrawwan  dhukkubaa wajjin walitti dhufeenya hin qabu. Namni tokko tarii hanqina eenzaayimiitiin ykn kemikaala nyaaticha keessa jiruu fi daakamuuf ulfaataa taʼeen kan kaʼe garaachi isaa nyaata tokko bulleessuuf ni rakkata taʼa. Fakkeenyaaf, namni tokko laaktosiin isaaf sifaaʼuu kan didu, marʼumaan isaa eenzaayimii gosa sukkaaraa aannan keessatti argamu bulleessuuf gargaaru yommuu oomishuu dadhabutti dha.

Nyaanni sifaaʼuu diduun farra dhukkubaa wajjin walitti dhufeenya waan hin qabneef, nyaata tokko yeroo jalqabaatiif akkuma nyaanneen nutti beekamuu dandaʼa. Hammi nyaata sanaas jijjiirama guddaa fiduu dandaʼa; kana jechuun nyaata tokko xinneessinee yoo nyaanne nuu sifaaʼuu dandaʼa; baayʼisnee yoo nyaanne garuu nuu sifaaʼuu diduu dandaʼa. Kun alarjii nyaataa cimaa isa nyaata tokko xinneessinee yoo nyaanne illee balaadhaaf nu saaxiluu dandaʼu irraa adda dha.

Alarjii nyaataatiin rakkatta taanaan, si hooqsisuu, qaamni kee bobbokokuu, mormi kee, iji kee ykn arrabni kee dhidhiitaʼuu, garaa si hammeessuu, ol ol si jechuu ykn garaa si kaasuu dandaʼa. Yeroo kana irra hammaatu immoo, dhiibbaan dhiiga keetii gad buʼuu, si fajachiisuu, of si wallaalchisuu fi onneen kee rukutuu dadhabuu dandaʼa. Alarjiin kun dafee qaama keessa faffacaʼee duʼa geessisuu dandaʼa.

Dhugaa dha, nyaanni kam iyyuu alarjii fiduu dandaʼa. Haa taʼu malee, alarjiiwwan nyaataa ciccimoo taʼan hedduun yeroo baayʼee nyaatawwan muraasa kan akka, aannan, buphaa, qurxummii, gosa torbaan qabaa, ocholonii, akurii atarii, firii tirii natis jedhamuu fi qamadii jiraniin uumamu. Namni tokko umurii kam irratti iyyuu alarjiin isa jalqabuu dandaʼa. Qorannoowwan akka argisiisanitti, gama kanaan sanyiin shoora guddaa taphachuu waan dandaʼuuf, mucaan tokko warra isaa keessaa tokkon isaanii ykn lamaan isaanii alarjii qabu taanaan isas qabachuu dandaʼa. Ijoollee hedduun yommuu guddatan alarjiin akkanaa isaan gadhiisuu dandaʼa.

Walumaa galatti, mallattoowwan nyaanni sifaaʼuu diduudhaan uumaman, hamma alarjii nyaataa cimaa taʼee balaadhaaf kan nama saaxilan miti. Nyaanni sifaaʼuu diduun rakkoowwan armaan gadii kan akka garaa dhukkubbii, garaa bokoksuu, qilleensi garaa guutuu, garaa ciniinnaa, mataa bowwuu, shif namatti jechuu, miira dadhabbii ykn walumaa galatti miira dhukkubbii fiduu dandaʼa. Nyaanni sifaaʼuu diduun, nyaatawwan adda addaatiin uumamuu dandaʼa; isaan keessaa aannanii fi wantoota aannan irraa argaman, qamadii, gilutan, alkoolii fi raacitiin kanneen balʼinaan beekamani dha.

Tarii alarjii nyaataatiin ykn nyaanni sii sifaaʼuu diduu isaatiin rakkachaa jirta yoo taʼe, ogeessa waaʼee rakkina kanaa akka gaariitti beeku biratti ilaalamuuf murteessuu dandeessa. Rakkina kanaaf furmaata kennuuf jecha ofumaan kakaʼanii nyaata tokko tokko irraa fagaachuuf murteessuun, taʼe jedhanii qaama ofii sooratawwan barbaachisoo taʼan dhowwachuu waan taʼuuf, nama miidhuu dandaʼa.

Nyaatawwan alarjii kaasan irraa guutummaatti fagaachuu malee, alarjiiwwan nyaataa ciccimoo taʼaniif yaaliin fayyaa balʼinaan fudhatama argate hin jiru. * Karaa gara biraa immoo, alarjii nyaataa salphaa taʼe yoo qabaattee fi hamma taʼe nyaanni siif hin sifaaʼu taanaan, nyaatawwan tokko tokko darbitee darbitee fi xinneessitee fudhachuun faayidaa tokko tokko akka qabu hubachuu dandeessa. Yeroo tokko tokko garuu namoonni gama kanaan rakkina qaban, nyaanni shakkan sun hammam akka isaan rakkisu tilmaama keessa galchuudhaan guutummaatti ykn yoo xinnaate yeroo muraasaaf dhiisuuf ni dirqamu.

Kanaafuu, alarjii nyaataa qabda yoo taʼe ykn nyaanni tokko tokko siif hin sifaaʼu yoo taʼe, namoonni rakkina akkanaa qaban hedduun haala isaanii akkamitti toʼachuu akka baratanii fi amma iyyuu nyaata akaakuu adda addaa faayida qabeessaa fi miʼaawaa taʼe nyaachuu akka dandaʼan beekuudhaan jajjabina argachuu dandeessa.