Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Asoo Ɛze?

Asoo Ɛze?

Asoo tete ninyɛne foa Baebolo ne azo?

Bɛbɔ Aselea belemgbunli Sagɔn II duma wɔ Ayezaya 20:1

Biblical Archaeology Review buluku ne hanle kɛ menli mɔɔ tudu azɛlɛ nwo la ɛlie ɛdo nu kɛ menli “kɛyɛ 50” mɔɔ bɛ aluma wɔ Hibulu Ngɛlɛlera ne anu la dɛnlanle aze. Bɛ nuhua 14 le Dwuda nee Yizilayɛ arelemgbunli, mɔɔ Devidi nee Hɛzikaya mɔɔ menli dɔɔnwo ze bɛ, yɛɛ Mɛnahɛm nee Pikaa mɔɔ bɛnze bɛ kpalɛ la boka nwo. Faloma 5 yɛɛ Aselea arelemgbunli 19, Babelɔn, Mowabe, Pɛhyea nee Selea noko aluma boka nwo. Noko, tɛ arelemgbunli aluma ala a vindele Baebolo ne nee tete ninyɛne mɔɔ bɛnwu bɛ la anu a. Menli mɔɔ bɛnze bɛ kpalɛ mɔɔ le kɛ ɛsɔfo kpanyinli, mɛla kilehilevolɛ nee mgbanyima gyɛne boka nwo.

Buluku ne ka kɛ nwomama ɛnwu menli ɛhye mɔ anwo edwɛkɛ dɔɔnwo mɔɔ maa bɛnwu bɛ kpalɛ a. Nɔhalɛ nu, Keleseɛnema Giliki Ngɛlɛlera ne ka tete menli dɔɔnwo anwo edwɛkɛ, na tete ninyɛne dɔɔnwo wɔ ɛkɛ mɔɔ di nwolɛ daselɛ a​—bɛmɛ a le Pɔnteɛse Paelɛte, Taebileɛse, Kayafase, nee Sɛgyeɛse Pɔɔlɛse.

Mekɛ boni a awenade bo dule wɔ Palestine a?

Nvoninli Kɛnlɛma mɔɔ wɔ tete Babelɔn bane nwo

Ɔle nɔhalɛ kɛ ɛnɛ awenade biala ɛnle Yizilayɛ ɛdeɛ, noko Ngɛlɛlera ne ka nane ɛhye anwo edwɛkɛ kɛyɛ 150 mɔɔ kile kɛ ɛnee Baebolo kɛlɛvoma ze nane ɛhye kpalɛ a. Ɛnee bɛfa nuhua dɔɔnwo bɛdi gyima wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo; noko Baebolo ne ka menli bie mɔ mɔɔ yiale awenade la anwo edwɛkɛ. Kɛ neazo la, Samesɛn, Devidi, nee Bɛnaya hunle awenade. (Maanlebuvolɛma 14:​5, 6; 1 Samoɛle 17:​34, 35; 2 Samoɛle 23:​20) Awenade hyele menli bie mɔ lile.​—1 Arelemgbunli 13:​24; 2 Arelemgbunli 17:25.

Wɔ tete ne, ɛnee bɛnwu Asia awenade (Panthera leo persica) wɔ Asia Ekyi nee Gilisi kɔdwu Palestine, Selea, Mɛsɔpɔteemea, yɛɛ India sɔlɔ adɔleɛ. Kɛmɔ bɛsulo bɛ na bɛbu bɛ la ati, ɛnee bɛta bɛdɔlɔ nane ne mɔ nvoninli wɔ tete Mɛdetɛlenia Aduduleɛ bane nwo. Bɛyɛ awenade nvoninli ngɛnlɛma bie wɔ bane nwo wɔ tete Babelɔn Awɔdenle ne mɔ azo.

Amaneɛbɔlɛ kile kɛ ɛlɔnema hunle awenade wɔ Palestine wɔ ɛvoya mɔɔ tɔ zo 12 Y.M. la awieleɛ. Ɛvolɛ 1300 pɛle nu la, yeangyɛ yɛɛ awenade ne mɔ abo dule vile zɔhane ɛleka ne a. Noko, ɛnee bɛnwu bɛ wɔ Mɛsɔpɔteemea nee Selea too ɛvoya 19 ne anu. Bɛnwunle bɛ wɔ Iran nee Iraq wɔ ɛvoya 20 ne foa mɔɔ li amozi la anu.