Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Asoo Ɛze?

Asoo Ɛze?

Ɛye Baebolo ne ɛsie ahane a, daselɛ boni bieko a kile kɛ ɛnee Yizilayɛma le ngɛkɛlɛ wɔ Yigyibiti a?

Baebolo ne ka kɛ, mɔɔ Medeama nee Dwosefi hɔle Yigyibiti la anzi, tete selɛ Gyekɔbo nee ye abusua ne dule vile Keena hɔle Yigyibiti. Bɛdɛnlanle Gohyɛn mɔɔ wɔ Yigyibiti maanzinli nu la wɔ Azule Naele ne anloa. (Gyn. 47:1, 6) Yizilayɛma wole dɔɔnwo, “bɛdɛlɛle ndɛndɛ na bɛ nwo yɛle se.” Bɛ nwo ɛzulolɛ dɔle Yigyibitima anwo zo, ɔti bɛmaanle Yizilayɛma gyima ɛsesebɛ kɛ ngɛkɛlɛ.​—Ɛzɛ. 1:7-14.

Menli mɔɔ tendɛ tia Baebolo ne ɛnɛ la bie mɔ ka kɛ Baebolo nu edwɛkɛ ɛhye le nwɔra. Noko daselɛ wɔ ɛkɛ mɔɔ kile kɛ, Hyɛm abozoamra mɔɔ ɛnee bɛfɛlɛ bɛ Semites * la yɛle ngɛkɛlɛ wɔ Yigyibiti.

Kɛ neazo la, azetuduvoma ɛnwu tete azua bie mɔɔ wɔ Yigyibiti sɔlɔ la foa bie mɔ. Abɔlɔba John Bimson hanle kɛ, bɛnwu daselɛ 20 anzɛɛ mɔɔ bo zɔ mɔɔ kile kɛ Hyɛm abozoamra mɔɔ Dwuuma boka nwo la dɛnlanle ɛleka zɔhane wɔ Yigyibiti sɔlɔ. Yeanga ye zɔ, James K. Hoffmeier mɔɔ zukoale Yigyibiti tetedwɛkɛ nwo debie la hanle kɛ: “Ɔvi ɛvolɛ 1800 badwu 1540 Y.M., ɛnee Yigyibiti le ɛleka kɛnlɛma mɔɔ Hyɛm abozoamra mɔɔ bɛwɔ Ehyea sɛnzɛndɔleɛ la tu kɔ a.” Ɔdoale zo kɛ: “Mekɛ ko ne ala anu a Ebileham, Ayezeke nee Gyekɔbo mɔ dɛnlanle aze a, na ɔ nee edwɛkɛ mɔɔ wɔ Gyɛnɛsese buluku ne anu la yia.”

Daselɛ bieko mɔɔ vi Yigyibiti nyiakɛ la wɔ ɛkɛ. Bɛnwunle menli mɔɔ ɛnee le ngɛkɛlɛ na bɛyɛ gyima ɛsesebɛ wɔ awie mɔ azua nu wɔ Yigyibiti nyiakɛ la aluma wɔ tete ngɛlata bie mɔɔ bɛhɛlɛle ye wɔ ɛvolɛ 2000–1600 K.Y.M. la. Menli zɔhane mɔ dodo mɔɔ bo 40 la le Hyɛm abozoamra. Ɛnee ngɛkɛlɛ anzɛɛ azonvolɛ ɛhye mɔ to aleɛ, nwo ninyɛne na bɛyɛ gyima ɛsesebɛ kɛ ɛkpafoma. Abɔlɔba Hoffmeier hanle kɛ: “Kɛmɔ bɛnwunle kɛ Hyɛm abozoamra mɔɔ bo 40 yɛle gyima wɔ awuke ko anu wɔ [Yigyibiti nyiakɛ] la ati, ɔkɛyɛ kɛ ɛnee bɛ dodo mɔɔ bɛwɔ Yigyibiti, titili Azule Naele ne anloa la anwo zonle kpalɛ.”

Abɔlɔba David Rohl hɛlɛle kɛ, ɛnee ngɛkɛlɛ ne mɔ aluma bie mɔ zɔho “Baebolo nu aluma bie mɔ.” Kɛ neazo la, ɛnee aluma le kɛ Yesakaa, Ahya yɛɛ Hyɛfela zɔho aluma mɔɔ wɔ kɛlata sinli ne azo la. (Ɛzɛ. 1:3, 4, 15) Rohl dwulale ye edwɛkɛ ne kɛ, “ɛhye maa yɛnwu ye wienyi kɛ amgba ɛnee Yizilayɛma le ngɛkɛlɛ wɔ Yigyibiti.”

Abɔlɔba Bimson ka kɛ: “Baebolo nu tetedwɛkɛ mɔɔ ka kɛ, ɛnee Yizilayɛma le ngɛkɛlɛ wɔ Yigyibiti na bɛvile ɛkɛ la le nɔhalɛ bɔkɔɔ.”

^ ɛden. 4 Bɛnyianle duma Semite bɛvile Nowa amra mrenyia nsa ne ko mɔɔ bɛfɛlɛ ye Hyɛm la anu. Ɔbayɛ kɛ Hyɛm abozoamra bie a le Yilamma, Aseleama, Kaledeama, Hibuluma yɛɛ Areleebea mbusua ekpunli ne mɔ.