Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

SUKOA BƐ DIEDI | NOWA

Bɛliele Ye “Nee Menli Nsuu Bie”

Bɛliele Ye “Nee Menli Nsuu Bie”

NOWA nee ye abusua ne bikyele nwolɛ wɔ mekɛ mɔɔ ezule ne ɛlɛtɔ bilididi la. Pɛ awozinli ne anu mɔɔ bɛde, bɛ nye gyi zo bɛlɛtie ezule ne mɔɔ ɛlɛtɔ gua ɛlɛne ne azo nee nwolɛ, na kɛnlaneɛ mɔɔ bɛgua nwole nu mɔɔ kpondɛ anlu ala a maa bɛnwu bɛ nyunlu la anwo nvoninli nea. Ɔbayɛ kɛ ɛnee dede ne bo zolɛ.

Mekɛ mɔɔ Nowa kɛnlea ye abusua ne—ɔ ye nɔhavo ne yɛɛ ɔ mra mrenya nsa ne mɔɔ te kpɔkɛ nee bɛ ye mɔ anyunlu la—ɛnee ɔ nye ɛlie kpole. Wɔ zɔhane mekɛ ne mɔɔ yɛ alɔbɔlɛ kpalɛ la anu, ɔ rɛle kyekyele kɛ menli mɔɔ ɔkulo bɛ edwɛkɛ la wɔ ɔ nwo ɛkɛ ne la. Ɛnee bɛ muala bɛ nwo le kɔlɔnwo. Ɔbayɛ kɛ ɛnee ɔmaa ɔ ne zo ɔdi ye abusua ne anyunlu ɔyɛ asɔne, amaa bɛade.

Ɛnee Nowa lɛ diedi kpole. Nowa diedi ne ati a Gyihova, ye Nyamenle ne bɔle ɔdaye nee ye abusua ne anwo bane a. (Hibuluma 11:7) Noko asoo mekɛ mɔɔ ezule ne bɔle ɔ bo kɛ ɔtɔ la ɛnee ɔngyia kɛ bɛnyia diedi? Kyɛkyɛ, ɛnee bɛbahyia zɔhane subane ne anwo wɔ mekɛ ɛsesebɛ mɔɔ la bɛ nyunlu la anu. Zɔhane ala a yɛdayɛ noko yɛhyia diedi wɔ mekɛ ɛsesebɛ ɛhye anu a. Yemɔti bɛmaa yɛnlea mɔɔ yɛbahola yɛazukoa yɛavi Nowa diedi ne anu la.

“NƆƆZO NEE EWIAZO KENLE ABULANLA”

Ezule ne dɔle bilididi “nɔɔzo nee ewiazo toonwo kenle abulanla.” (Mɔlebɛbo 7:4, 11, 12) Ezule ne bule aze na ɔyɛle azɛlɛ ye azo faanwo. Mekɛ mɔɔ ɔrale ye zɔ la, ɛnee Nowa kola nwu ye kɛ Gyihova, ye Nyamenle ne ɛlɛbɔ tenleneyɛlɛ nwo bane na yeadua ɛtaneyɛlɛ zo kakɛ.

Azuyilɛ ne vale anwumabɔvolɛ ne mɔ atuadelɛ ne rale awieleɛ. Seetan angomedi subane ne manle anwumabɔvolɛma dɔɔnwo kpole bɛ “gyinlabelɛ kpalɛ” ne mɔɔ bɛlɛ wɔ anwuma la, bɛ nee mraalɛ dɛnlanle na bɛwole mralɛ kakanyinlima mɔɔ bɛfɛlɛ bɛ Nɛfelem la. (Dwuudu 6; Mɔlebɛbo 6:4) Ɔda ali kɛ Seetan anye liele kɛ zɔhane atuadelɛ ne ɛlɛkɔ zo la, ɔluakɛ ɔzɛkyele alesama mɔɔ le Gyihova abɔdeɛ mɔɔ tɛla biala la.

Noko akee, mekɛ mɔɔ azule ne ɛlɛyi la, anwumabɔvolɛ atuadelɛma ne gyakyile bɛ sonlabaka ne ɛkɛ na bɛziale bɛhɔle anwuma, na bɛangakyi bɛ nwo sonla bieko. Bɛgyakyile bɛ ye mɔ nee bɛ mra ɛkɛ bɛhɔle na bɛ nee menli mɔɔ ɛha la kɔsɔɔti wule.

Ɔvi Yinɔko mekɛ zo, asɛɛ ɛvoya nsuu mɔɔ lumua la anu, Gyihova bɔle alesama kɔkɔ kɛ ɔbazɛkye ɛtanevolɛma mɔɔ yɛ anzosesebɛ la. (Mɔlebɛbo 5:24; Dwuudu 14, 15) Ɔvi zɔhane mekɛ ne, menli ɛyɛ ɛtane kpole, bɛzɛkye azɛlɛ ne na bɛmaa basabasayɛlɛ ɛbu zolɛ. Akee bɛlɛsɛkye bɛ. Asoo Nowa nee ye abusua ne anye liele zɔhane ɛzɛkyelɛ ne anwo?

Kyɛkyɛ! Bɛ anwunvɔnezelɛ Nyamenle ne noko anye anlie nwolɛ. (Yizikeɛle 33:11) Gyihova yɛle biala mɔɔ ɔkɛyɛ boɛ la kɛ ɔdie menli dɔɔnwo ngoane. Ɔdaye a ɔmanle Yinɔko bɔle bɛ kɔkɔ a, yɛɛ ɔdaye a ɔmanle Nowa bobɔle ɛlɛne ne a. Nowa nee ye abusua ne vale ɛvolɛ dɔɔnwo yɛle zɔhane gyima ɛsesebɛ ne, mɔɔ menli kɔsɔɔti anye dua ye la. Bieko, Gyihova manle Nowa bɔle “pɛlepɛlelilɛ nwo nolo.” (2 Pita 2:5) Kɛmɔ Yinɔko lumuale yɛle la, ɔbɔle menli kɔkɔ wɔ ndɛnebualɛ ne mɔɔ ɛlɛba ewiade ne azo la anwo. Na kɛzi bɛyɛle bɛ nyɛleɛ ɛ? Gyisɛse mɔɔ nwunle mɔɔ zile wɔ anwuma la, nzinlii hanle Nowa mekɛ zo menli ne anwo edwɛkɛ kɛ: “Bɛannwu mɔɔ ɛlɛba arazi la toonwo azuyilɛ kpole ne ravale bɛ muala.”—Mateyu 24:39.

Dwenle mɔɔ ɔbayɛ kɛ Nowa nee ye abusua ne yɛle wɔ kenle 40 ne mɔɔ lumua mɔɔ Gyihova dole ɛlɛne ne anlenkɛ ne anu la anwo nea. Mekɛ mɔɔ alehyenlɛ biala ezule ɛlɛtɔ agua ɛlɛne ne azo la, ɔda ali kɛ bɛdabɛ menli mɔtwɛ ne yɛle ninyɛne mɔɔ bɛta bɛyɛ la—bɛboa bɛ nwo, bɛnea bɛ sua nu ɛkɛ na bɛmaa nane ne mɔ aleɛ wɔ bɛ tunli ne anu. Noko, mekɛ bie anu, ɛlɛne ne wozole na ɔkpogyale. Akee ɛlɛne ne ɛlɛkɔ! Azuyilɛ ne manle ɛlɛne ne zo ngyikyi na ɔkpogyale ye zo, kɔkpula kɛ “ɛlɛne ne tulule.” (Mɔlebɛbo 7:17) Nea kɛzi Gyihova, Tumivolɛ Bedevinli Nyamenle ne, hilele ye tumi nwanwane ne la!

Ɔbayɛ kɛ Nowa nyianle nwolɛ anyezɔlɛ—tɛ kɛ ɔ nee ye abusua ne ɛnyia banebɔlɛ, emomu, kɛmɔ Gyihova zele bɛ anwunvɔne na ɔluale bɛ nwo zo ɔbɔle menli mɔɔ angɔ ɛlɛne ne anu na ɔzɛkyele bɛ la kɔkɔ la ati. Ɛnee ɔzɔho kɛ nvasoɛ ɛnle gyima ɛsesebɛ ne mɔɔ ɔyɛle ye ɛvolɛ dɔɔnwo la azo. Menli andie ye edwɛkɛ ne! Dwenle nwolɛ nea—ɔbayɛ kɛ ɛnee Nowa lɛ mediema mrenya, mraalɛ, nwozoa mrenya nee mraalɛ wɔ ɛkɛ kolaa na Azuyilɛ ne ara; noko bɛ nuhua biala andie ye, kɛ ye abusua ɛdeɛ ne ala. (Mɔlebɛbo 5:30) Noko, mekɛ mɔɔ menli mɔtwɛ ne lɛ banebɔlɛ wɔ ɛlɛne ne anu la, ɔda ali kɛ bɛdwenlenle mekɛ tendenle mɔɔ bɛvale bɛboale menli kɛ bɛmaa bɛanyia ngoane la anwo.

Ɔvi Nowa mekɛ zo Gyihova ɛtɛkakyile. (Malakae 3:6) Gyisɛse Kelaese hilehilele nuhua kɛ yɛ mekɛ ɛhye bayɛ kɛ “mɔɔ zile Nowa mekɛ zo la.” (Mateyu 24:37) Bɛha yɛ mekɛ ne anwo edwɛkɛ kɛ ɔbayɛ ngyegyelɛ mekɛ mɔɔ ɔbara ye awieleɛ wɔ ewiade ɛtane ɛhye ɛzɛkyelɛ nu la. Ɛnɛ, Nyamenle menli noko ɛlɛbɔ menli mɔɔ badie la kɔsɔɔti kɔkɔ. Ɛbadie edwɛkɛ ne ɔ? Saa wɔdie zɔhane nɔhalɛ edwɛkɛ ne mɔɔ maa ngoane la a, ɛbaboka nwo wɔamaa bɛaha bie bɛahile awie mɔ ɔ? Nowa nee ye abusua ne yɛle nwolɛ neazo kɛnlɛma manle yɛ kɔsɔɔti.

‘BƐLIELE BƐ NGOANE WƆ AZULE NE ANYE’

Mekɛ mɔɔ ɛlɛne ne lua azule ne mɔɔ ɛlɛtu azo la, ɔbayɛ kɛ menli mɔɔ wɔ nu la dele kɛ mbaka azinli ne mɔ ɛlɛyɛ dede. Asoo azudulɛ ne dule Nowa ahonle anzɛɛ ɔdele nganeɛ kɛ ɛlɛne ne ɛnlɛ anwosesebɛ? Kyɛkyɛ. Kpolerazulɛma bava ɛhye agyegye bɛ nwo ɛnɛ, noko Nowa andwenle nwolɛ. Baebolo ne ka kɛ: ‘Diedi zo yɛɛ Nowa luale bobɔle ɛlɛne a.’ (Hibuluma 11:7) Duzu anu diedi? Ɛnee Gyihova nee Nowa ɛyɛ ngyekyeleɛ kɛ ɔbalie ɔ mra mrenya nee mraalɛ nee debie biala mɔɔ boka ɔ nwo la ngoane wɔ Azuyilɛ ne anu. (Mɔlebɛbo 6:18, 19) Asoo Ahenle mɔɔ bɔle ewiade, azɛlɛ ye nee abɔdeɛ kɔsɔɔti mɔɔ wɔ zolɛ la ɛnrɛbɔ zɔhane ɛlɛne ne anwo bane? Ɔbayɛ ye zɔ! Nowa nyianle anwodozo wɔ Gyihova anu kɛ ɔbali Ye ɛwɔkɛ zo. Na amgba noko, bɛliele ɔdaye nee ye abusua ne ‘ngoane wɔ azule ne anye.’—1 Pita 3:20.

Nɔɔzo nee ewiazo kenle 40 pɛle nu la, ezule ne gyakyile bɔkɔɔ. Yɛ Kalenda ne kile kɛ ɔbayɛ December 2370 K.Y.M. Noko ɛnee abusua ne tɛbɔ ɛlɛne ne anu. Ɛlɛne ne mɔɔ abɔdeɛ dɔɔnwo wɔ nu la lale azule ne mɔɔ hedale awoka ndendenle ne mɔ azo la anye. (Mɔlebɛbo 7:19, 20) Yɛbahola yɛayɛ Nowa mɔɔ ɔlɛkyɛ gyima ɛsesebɛ ne yeamaa ɔ mra mrenya Hyɛm, Ham yɛɛ Gyeefɛte amaa ɔ nee ɔ mra ne mɔ amaa nane ne mɔ aleɛ, bɛabia bɛ na bɛade kpɔkɛ la anwo nvoninli. Nɔhalɛ nu, Nyamenle ko ne ala mɔɔ manle nane anwo ɛzulolɛ ne mɔ yɛle ye bɛtɛɛ hɔle ɛlɛne ne anu la bahola amaa bɛadɛnla ye koonwu wɔ Azuyilɛ mekɛ ne anu. *

Ɔda ali kɛ Nowa yɛle ninyɛne nwo kɛlɛtokɛ kpalɛ. Zɔhane kɛlɛtokɛ ne kile mekɛ mɔɔ ezule ne bɔle ɔ bo kɛ ɔtɔ nee mekɛ mɔɔ ɔgyakyile ɛdɔlɛ la. Eza ɔkile kɛ nzule ne hedale azɛlɛ ye azo kenle kɔkɔlɛ 150. Akee, nzule ne bɔle ɔ bo kɛ ɔsesa. Wɔ kenle ko mɔɔ hyia la anu, ɛlɛne ne lɛ ye ngyikyingyikyi ranwenle “Arelalate awoka ne mɔ ko azo,” mɔɔ wɔ ɛnɛ mekɛ ye Turkey la. Mekɛ ɛhye bayɛ April 2369 K.Y.M. Kenle 73 anzi, wɔ June anu, awoka ne mɔ ati vindevindele. Siane nsa anzi wɔ September anu, Nowa dukuele ɛlɛne ne nvɛnzɛlɛ ne mɔ ko. Amgba bɛnyianle zɔhane gyima ɛsesebɛ ne azo nvasoɛ wɔ mekɛ mɔɔ wienyi nee anwoma fɛlɛko wolole ɛlɛne ne anu la. Nowa lumuale nleanle kɛ azɛlɛ nwo le resee a. Ɔzoanle kɔkɔsɛlɛ, ɔhɔle na ɔziale ɔrale fane dɔɔnwo, bie a ɔkɔ a ɛnee yeradɛnla ɛlɛne ne azo; akee Nowa zoanle abubule, ɔdaye noko ɔhɔle na ɔziale ɔrale fane dɔɔnwo kɔkpula kɛ awieleɛ bɔkɔɔ ɔnyianle ɛleka ɔyɛle ye sane la.—Mɔlebɛbo 7:24–8:13.

Ɔda ali kɛ Nowa yɛle abusua ɛzonlenlɛ wɔ mekɛ bɔbɔ mɔɔ yɛ alɔbɔlɛ kpalɛ la anu

Kpolerazulɛ ɛnle nwolɛ kɛ Nowa hɔle zo doale sunsum nu ninyɛne mɔɔ ɔyɛ la azo. Yɛbahola yɛayɛ abusua ne mɔɔ bɛyia dahuu na bɛbɔ nu bɛyɛ asɔne na bɛka bɛ anwuma Selɛ ne mɔɔ ɛbɔ bɛ nwo bane la anwo edwɛkɛ la anwo nvoninli. Nowa vale ɔ nwo dole Gyihova anwo zo wɔ kpɔkɛ biala mɔɔ ɔwɔ kɛ ɔsi la anu. Mekɛ bɔbɔ mɔɔ Nowa kola nwu ye kɛ azɛlɛ nwo ɛyɛ “resee kpalɛ”—mekɛ mɔɔ bɛli mɔɔ bo ɛvolɛ ko wɔ ɛlɛne ne anu la—yeanduke anlenkɛ ne yeanvinde kɛ ninyɛne mɔɔ ɛha la ɛli ɔ nzi. (Mɔlebɛbo 8:14) Kyɛkyɛ, ɔhendɛle ɔdiele mɔɔ Gyihova baha la!

Mbusua tile mɔɔ wɔ ɛkɛ ɛnɛ la bahola azukoa dɔɔnwo avi nrenya zɔhane mɔɔ di nɔhalɛ la ɛkɛ. Ɛnee ɔyɛ ye ninyɛne pɛpɛɛpɛ, ɔbɔ mɔdenle, ɔlɛ abotane na ɔbɔ menli mɔɔ wɔ ɔ bo la kɔsɔɔti anwo bane. Noko akee, mɔɔ hyia kpalɛ la, ɔvale Gyihova Nyamenle ɛhulolɛdeɛ ɔlumuale debie biala anyunlu. Saa yɛsukoa Nowa diedi ne wɔ ninyɛne ɛhye mɔ anu a, ɔbayɛ nyilalɛ yeamaa menli kɔsɔɔti mɔɔ yɛkulo bɛ edwɛkɛ la.

“BƐVI ƐLƐNE NE ANU BƐDWU AZE”

Awieleɛ kolaa ne, Gyihova manle ye adehilelɛ. Ɔhanle ɔhilele Nowa kɛ: “Ɛ nee ɛ ye nee ɛ mra nee bɛ mraalɛ ne mɔ bɛvi ɛlɛne ne anu bɛdwu aze.” Abusua ne yɛle tieyɛ na bɛlumuale, na nane ne mɔ kɔsɔɔti doale bɛ. Adenle boni azo? Asoo bɛhonle nwolɛ bɛtietiale bɛ gyakɛ azo? Kyɛkyɛ! Kɛlɛtokɛ ne ka kɛ, “ko biala nee ye ɛsaso hɔle ye ekpunli ekpunli.” (Mɔlebɛbo 8:15-19) Mekɛ mɔɔ bɛdwule aze na bɛliele boka ne azo anwoma ne bie na bɛgyinlanle Arelalate awoka ne mɔ azo bɛnleanle azɛlɛ ne anwo la, Nowa nee ye abusua ne nwunle kɛ azɛlɛ ne azo ɛde saanwu. Ɛnee Nɛfelem ne mɔ, basabasayɛlɛ ne, anwumabɔvolɛ atuadelɛma yɛɛ zɔhane ewiade ɛtane ne kɔsɔɔti ɛvi ɛkɛ! * Alesama nyianle adenle kɛ bɛbabɔ ɔ bo fofolɛ.

Ɛnee Nowa ze mɔɔ ɔbayɛ la. Ɔvale ɛzonlenlɛ ɔbɔle ɔ bo. Ɔzile afɔlemokyea na ɔvale nane mɔɔ Nyamenle bu bɛ kɛ bɛ nwo te, mɔɔ bɛvale ko biala nyinli nee belɛ “nsuu” bɛhɔle ɛlɛne ne anu la bie ɔbɔle afɔle ɔmanle Gyihova. (Mɔlebɛbo 7:2; 8:20) Asoo zɔhane afɔlebɔlɛ ne zɔle Gyihova anye?

Baebolo ne bua ye kɛnlɛma kɛ: ‘Afɔlebɔlɛ ne zɔle Gyihova anye.’ Nyane mɔɔ Nyamenle lile wɔ mekɛ mɔɔ alesama manle basabasayɛlɛ yile azɛlɛ ye la vile ɛkɛ, na ɔ nye liele kɛ ɔnwunle alesama abusua mɔɔ sonle nɔhalɛ nu wɔ azɛlɛ ye azo na bɛzi kpɔkɛ kɛ bɛbayɛ ye ɛhulolɛdeɛ la. Gyihova anye ɛnla kɛ bɛbayɛ ninyɛne mɔɔ di munli la. Ngyehyɛnu ko ne ala toa zo kɛ: “Sonla yemɔ, ye ngakula nu amuala ɛnee ye adwenle nee ye ahonle nu le bile.” (Mɔlebɛbo 8:21) Suzu kɛzi Gyihova zile zo bieko kɛ ɔlɛ alesama anwo abotane kɛ ɔse bɛ anwunvɔne la anwo nea.

Nyamenle yele azɛlɛ ne azo amowa ne. Mekɛ mɔɔ Adam nee Yive dele atua la, Nyamenle wale azɛlɛ ne amonle, na ɛnee zolɛ gyimayɛlɛ ɛnla aze. Nowa ɔ ze, Leemɛke dole ɔ ra nrenya ne Nowa, mɔɔ bie a ɔ bo kile, “Ɛnwomenlelielɛ,” anzɛɛ “Arɛlekyekyelɛ,” la na ɔhanle ɔdole ɛkɛ ne kɛ ɔ ra ne bamaa alesama anwo adɔ bɛ avi zɔhane amowa ne anwo. Ɔbayɛ kɛ Nowa anye liele wɔ mekɛ mɔɔ ɔnwunle kɛ zɔhane ngapezo ne bara nu wɔ ye mekɛ zo na azɛlɛ ne bali aboa bɛ mɔdenlebɔlɛ la. Ɔnyɛ nwanwane kɛ yeangyɛ biala Nowa bɔle ɔ bo kɛ ɔyɛ ɛbɔ nu gyima la!—Mɔlebɛbo 3:17, 18; 5:28, 29; 9:20.

Nowa nee ye abusua ne vi ɛlɛne ne anu hɔle azɛlɛ mɔɔ zolɛ te la azo

Mekɛ ko ne ala, Gyihova manle Nowa abozoamra kɔsɔɔti mɛla sikalɛ bie mɔ mɔɔ nuhua la ɛkɛ wienyi mɔɔ bahile bɛ adenle wɔ ɛbɛlabɔlɛ nu la—mɔɔ ɔboka nwo a le kɛ ɔnle kɛ bɛku sonla anzɛɛ bɛdi mogya. Nyamenle eza nee alesama yɛle ngyekyeleɛ kɛ ɔnrɛmaa azuyilɛ ɛnrɛzɛkye alesama nee abɔdeɛ muala bieko. Amaa bɛanyia sɛkɛlɛneɛ mɔɔ kile kɛ ye edwɛkɛ ne le nɔhalɛ la, Gyihova manle alesama nwunle abɔdeɛ nu debie kɛnlɛma ko—nyangondonle. Badwu ɛnɛ, nyangondonle biala mɔɔ yɛbanwu ye la maa yɛkakye ɛwɔkɛ mɔɔ Gyihova vi ɛlɔlɛ nu bɔle la.—Mɔlebɛbo 9:1-17.

Saa Nowa edwɛkɛ ne le nwɔra a, anrɛɛ nyangondonle ne ala a le ye awieleɛ a. Noko Nowa le sonla mɔɔ dɛnlanle aze yɛɛ ye ɛbɛlabɔlɛ ne azo ampɛ ɛkɛ ne ala. Mekɛ zɔhane mɔɔ ɛnee bɛtɛnla aze bɛkyɛ la, ɛnee ɔwɔ kɛ zɔhane nrenya nɔhavo ne tɛnla aze ɛvolɛ 350, na ɛvoya ɛhye mɔ manle ɔlile nyane dɔɔnwo. Ɔvonle kpole bie wɔ mekɛ mɔɔ ɔbole nza la, noko zɔhane nvonleɛ ne yɛle kpole wɔ mekɛ mɔɔ ye anlɔnra Keena yɛle ɛtane kpole bie—ɛtane mɔɔ yɛle munzule manle Keena abusua ne la. Nowa dɛnlanle aze mekɛ tendenle na ɔnwunle kɛ ɔ bo zo amra vale bɛ nwo wulale ɛtane kpole mɔɔ le kɛ awozonlezonlenlɛ nee basabasayɛlɛ nu wɔ Nemelɔdo mekɛ zo. Noko, ɔyɛ anyelielɛ kɛ Nowa nwunle kɛ ɔ ra Hyɛm yɛle diedi nwo neazo kɛnlɛma manle ye abusua ne.—Mɔlebɛbo 9:21-28; 10:8-11; 11:1-11.

Ɔwɔ kɛ yɛdayɛ noko yɛgyinla yɛ diedi nu kɛmɔ Nowa yɛle la. Saa menli mɔɔ yɛ nee bɛ wɔ la anzonle nɔhalɛ Nyamenle ne, anzɛɛ bɛgyakyi ye ɛzonlenlɛ a, ɔwɔ kɛ yɛkɔ zo yɛsonle ye kɛmɔ Nowa yɛle la. Gyihova anye die diedi zɛhae mɔɔ bɛfa bɛsonle ye la anwo. Kɛmɔ Gyisɛse Kelaese hanle la, “sonla mɔɔ kɛgyinla kpundii kɛhɔ awieleɛ la banyia ngoane mɔɔ ɛnlɛ awieleɛ.”—Mateyu 24:13.

^ ɛden. 17 Bie mɔ ɛha kɛ Nyamenle manle nafelɛ dɔle nane ne mɔ anwo yemɔti ɛnee bɛ nye ɛnlie aleɛ nwo. Saa ɔyɛle zɔ o, yeanyɛ zɔ o, ɔlile ye ɛwɔkɛ zo na ɔnleanle kɛ abɔdeɛ biala mɔɔ wɔ ɛlɛne ne anu la banyia ngoane.

^ ɛden. 22 Debie bieko mɔɔ vile ɛkɛ la a le Yidɛn Tola ne anwo debie biala, ɔbayɛ kɛ azule ne mɔɔ yile la zɛkyele ye. Saa ye zɔhane a, ɛnee kyɛlɔbem ne mɔ mɔɔ ɛlɛsinza ye adenle ne la nyianle adenle ziale hɔle anwuma, bɛ gyima ne mɔɔ bɛvale ɛvolɛ 1600 bɛyɛle la rale ye awieleɛ bɔkɔɔ.—Mɔlebɛbo 3:22-24.