Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Elias Hutter Nee Ye Hibulu Baebolo Ne

Elias Hutter Nee Ye Hibulu Baebolo Ne

ƐBAHOLA wɔagenga Baebolo ne wɔ Hibulu nu ɔ? Bie a ɛnrɛhola. Bie a ɛtɛnwunle Hibulu Baebolo bɔbɔ ɛlɛ. Noko ɛbahola wɔahile Baebolo ne anwo anyezɔlɛ, ɔlua abɔlɔba Elias Hutter mɔɔ dɛnlanle aze wɔ ɛvoya 16 ne nee ye Hibulu Baebolo nwiɔ ne mɔɔ ɛbazukoa nwolɛ debie la azo.

Bɛwole Hutter wɔ ɛvolɛ 1553 anu, wɔ sua ekyi bie mɔɔ wɔ Germany, Poland nee Czech Republic ɛweɛne zo la azo. Hutter zukoale Asia aneɛ wɔ Lutheran University mɔɔ wɔ Jena la. Ɔlile ɛvolɛ 24 la, bɛkpale ye kɛ Hibulu abɔlɔba wɔ Leipzig. Ɛnee ɔkulo kɛ ɔyɛ nzenzaleɛ wɔ nwomazukoalɛ nu. Ɔdele sukulu wɔ Nuremberg mɔɔ sukoavoma fa ɛvolɛ nna sukoa Hibulu, Giliki, Latɛn nee German aneɛ la. Ɛnee sukulu biala ɛngola ɛnyɛ zɔ.

“MƆƆ MAA BULUKU ƐHYE YƐ KƐNLƐMA LA”

Hutter Hibulu Baebolo ne mɔɔ bɛyɛle ye 1587 la edwɛkɛtile mukelɛ

Wɔ 1587, Hutter yɛle Hibulu ngɛlɛlera ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye Ngyekyeleɛ Dɛba ne la. Ɛnee bɛfɛlɛ ngilebɛbo ɛhye Derekh ha-Kodesh. Bɛyele bɛvile Ayezaya 35:8. Ɔkile “Nwuanzanwuanza Adenle.” Kɛzi bɛhɛlɛle ye la maanle bɛhanle kɛ “buluku ne le kɛnlɛma.” Baebolo ɛhye sonle bolɛ ɔluakɛ ɔboale sukoavoma ɔmaanle bɛzukoale Hibulu aneɛ ne.

Amaa yɛade deɛmɔti Hutter Hibulu Baebolo ne boale abo la, suzu ngyegyelɛ nwiɔ mɔɔ sukoavo bie yia wɔ mekɛ mɔɔ ɔkulo kɛ ɔkenga Baebolo ne wɔ Hibulu nu la anwo. Mɔɔ limoa, bɛvale ngɛlɛlerakpɔkɛ mɔɔ le ngakyile na bɛnda bɛnva bɛnli gyima la a bɛhɛlɛle a. Mɔɔ tɔ zo nwiɔ, nzizo nee nzɔzo mɔɔ boka nwo la maa ɔyɛ se kɛ ɛbanwu ɛleka mɔɔ edwɛkɛkpɔkɛ ne vi la. Kɛ neazo, suzu Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ נפשׁ (ne’phesh), mɔɔ ɔkile “ngoane” la anwo. Wɔ Yizikeɛle 18:4, bɛvale nzizo ה (ha), mɔɔ kile “ne,” la bɛbokale nwo. Yemɔti saa yɛfa yɛbɔ nu a, ɔbayɛ הנפשׁ (han·ne’phesh), mɔɔ ɔkile “ngoane ne.” Awie mɔɔ ɔnze la nwu edwɛkɛkpɔkɛ הנפשׁ (han·ne’phesh) nee נפשׁ (ne’phesh) a, ɔbaha kɛ ngakyile kpole wɔ nu.

Amaa yeaboa ye sukoavoma la, Hutter luale nrɛlɛbɛ adenle nwiɔ bie azo pelentele Hibulu ngɛlɛlera ne mɔ. Ɔhɛlɛle edwɛkɛ agbɔkɛ ne mɔ bile kpalɛ. Noko yeanyɛ nzizo nee nzɔzo ne mɔ zɔ. Ɛhye maanle sukoavoma ne nwunle kɛzi bɛfa Hibulu edwɛkɛkpɔkɛ bie bɛdi gyima la na ɔboale bɛ wɔ aneɛ ne ɛzukoalɛ nu. New World Translation of the Holy Scriptures​—With References ne fa ɛhye bie di gyima wɔ ɔ bo ɛkɛ edwɛkɛ ne mɔ anu. * Bɛhɛlɛle Hibulu edwɛkɛ agbɔkɛ mɔɔ bɛlɛka nwolɛ edwɛkɛ la bile kpalɛ noko bɛanyɛ nzizo nee nzɔzo ne mɔ zɔ. Neazo ɛhye maa yɛnwu kɛzi bɛhɛlɛle edwɛkɛ mɔɔ wɔ Yizikeɛle 18:4 wɔ Hutter Hibulu Baebolo ne anu la. Bɛvale ɛhye bɛlile gyima wɔ Reference Bible ne abo ɛkɛ ne edwɛkɛ ne anu wɔ ngyɛnu ko ne ala anu.

“NGYEKYELEƐ FOFOLƐ” NE MƆƆ BƐVA HIBULU ANEƐ BƐHƐLƐ

Eza Hutter pelentele mɔɔ bɛta bɛfɛlɛ ye Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne la wɔ aneɛ 12 anu. Bɛyɛle ɛhye wɔ Nuremberg wɔ ɛvolɛ 1599 na bɛta bɛfɛlɛ ye Nuremberg Polyglot. Ɛnee Hutter kulo kɛ ɔfa Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne mɔɔ bɛhile ɔ bo wɔ Hibulu nu la ɔboka nwo. Noko ɔhanle kɛ “saa ɔbɔ kakɛ kɛ nzɔne bɔbɔ a, ɔnrɛnyia bie.” * Yemɔti ɔyɛle ye adwenle kɛ ɔdaye mumua ne ɔbahile Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne mɔɔ wɔ Giliki nu la abo yeahɔ Hibulu nu. Yɛye gyima ngyikyi mɔɔ ɔyɛle wɔ nwo la yɛsie ahane a, ɔvale ɛvolɛ ko pɛ a ɔyɛle gyima zɔhane a!

Duzu a maa Hutter Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne mɔɔ ɔhilele ɔbo ɔhɔle Hibulu nu la yɛ kɛnlɛma a? Hibulu abɔlɔba Franz Delitzsch mɔɔ dɛnlanle aze wɔ ɛvoya 19 ne anu la hɛlɛle kɛ: “Hutter Hibulu ngilebɛbo ne maa yɛnwu aneɛ mɔɔ ɛnee Kilisienema ɛnda ɛnva ɛnli gyima wɔ zɔhane mekɛ ne la, na ɛnɛ bɔbɔ menli nea nuhua fa yɛ bɛ debie. Kɛ neazo la saa bɛkpondɛ edwɛkɛ agbɔkɛ mɔɔ fɛta la bɛali gyima a, nuhua yɛɛ bɛkɔfa ye a.”

ƆNYIANLE BƐ NWO ZO TUMI DAHUU

Hutter edwɛbohilelɛ gyima ne ammaa yeanyɛ sukoavolɛ; ɔda ali kɛ yeannyia gua. Noko akee gyima zɔhane mɔɔ ɔyɛle la tɛnyia tumi kpole wɔ ɛnɛ mekɛ ye. Kɛ neazo la, wɔ 1661 anu William Robertson vale Hutter Hibulu Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne yɛle nwolɛ gyima na ɔpelentele yɛɛ wɔ 1798 Richard Caddick yɛle deɛ ko ne ala. Wɔ mekɛ mɔɔ Hutter ɛlɛkile mɔlebɛbo Giliki aneɛ ne anu la, ɔhilele Kyʹri·os (Awulae) neeThe·osʹ (Nyamenle) abo kɛ “Gyihova” (יהוה, JHVH) wɔ ɛleka mɔɔ bɛyele edwɛkɛ ne bɛvile Hibulu ngɛlɛlera ne anu anzɛɛ ɛleka mɔɔ ɔte nganeɛ kɛ bɛlɛka Gyihova anwo edwɛkɛ la. Ɛhye anwo hyia ɔluakɛ ngilebɛbo dɔɔnwo ɛnva Nyamenle duma kpalɛ ne ɛnli gyima wɔ Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne anu. Hutter ngilebɛbo ne boka daselɛ mɔɔ ɔti bɛziale bɛvale Nyamenle duma ne bɛlile gyima wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu la anwo.

Mekɛ biala mɔɔ ɛbanwu Nyamenle duma Gyihova ne wɔ Kilisiene Giliki Ngɛlɛlera ne anu anzɛɛ wɔ Reference Bible ne abo ɛkɛ ne edwɛkɛ ne anu la, kakye Elias Hutter nee ye Hibulu Baebolo ne.

^ ɛden. 7 Nea ɔ bo ɛkɛ ne edwɛkɛ mɔɔ tɔ zo nwiɔ wɔ Yizikeɛle 18:4 la nee Appendix 3B ne mɔɔ wɔ Reference Bible ne anu la.

^ ɛden. 9 Daselɛ kile kɛ ɛnee mbɔlɔba bie mɔ ɛlimoa ɛhile Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne abo ɛhɔ Hibulu nu. Bɛ nuhua ko a le Byzantine ɛsɔfo, Simon Atoumanos mɔɔ dɛnlanle aze wɔ 1360, yɛɛ German abɔlɔba Oswald Schreckenfuchs, wɔ 1565. Bɛanye ngilebɛbo ɛhye mɔ ɛlɛ yemɔti kɛkala bɛnle ɛkɛ.