ယ့ၣ်ၡူးတဲဝဲလၢ “ပှၤကညီတကလုာ်ဒီး တကလုာ်, တဘီမုၢ်ဒီးတဘီမုၢ် ကထီဒါလိာ်အသးလီၤ. ဒီးဟီၣ်ခိၣ်ကဟူးဝး ဆှဲးဆှိးနးနးကလဲာ် လၢအံၤတပူၤ လၢနုၤတပူၤ, ဒီးတၢ်အိၣ်ဝံၤအိၣ်စ့ၤ, ဒီးတၢ်ဆါသံသတြိာ် ကအိၣ်ထီၣ်ဝဲလီၤ.” (လူၤကၣ်​ ၂၁:၁၀, ၁၁) ဒ်ပှၤတဂၤဘၣ်တၢ်သ့ၣ်ညါအီၤလၢ အစုမုၢ်ကျၢၢ်အတၢ်ပနီၣ်အသိးန့ၣ်​ တၢ်မၤအသးသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ မ့ၢ်ဝဲတၢ်ပနီၣ်လၢ “ယွၤအဘီအမုၢ် အိၣ်ဘူးထီၣ်လံ” န့ၣ်လီၤ. ဒီးတၢ်မၤအသးသ့ၣ်တဖၣ်အံၤ မ့ၢ်အကဲထီၣ်အသး တကတီၢ်ဃီလၢ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်လံဧါ. ဆိကမိၣ်ကွၢ် တၢ်အုၣ်အသး လၢလာ်တဖၣ်အံၤတက့ၢ်.

၁. တၢ်ဒုးတၢ်ယၤတဖၣ်

ဖဲ ၁၉၁၄ နံၣ်န့ၣ်​ တၢ်ဒုးဖးဒိၣ်ကဲထီၣ်​ လၢပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိ တထံၣ်ဘၣ်ဝဲ နီတဘျီဘၣ်န့ၣ်လီၤ. ပှၤလၢအဃုသ့ၣ်ညါ တၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤတဖၣ်​ တဲဝဲလၢ ဖဲ ၁၉၁၄ နံၣ်န့ၣ်​ ခီဖျိလၢ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်တၢ်ဒုးဖးဒိၣ်​ စးထီၣ်သးအဃိ တၢ်ဆီတလဲအိၣ်ထီၣ်ဝဲလီၤ. ဖဲတၢ်ဒုးဖးဒိၣ်​ ကဲထီၣ်သးအခါန့ၣ်​ ပှၤစးထီၣ်သူဝဲ သုးကါ, မ့ၢ်ပိၢ်, ကျိစဲး, ဂာ်သဝံ လၢအိၣ်ဒီးအစုၣ်အပျၢ် ဃုာ်ဒီးတၢ်စုကဝဲၤ အဂုၤအဂၤတဖၣ်လၢ အမၤသံပှၤအါမးန့ၣ်လီၤ. ဖဲန့ၣ်ဝံၤအလီၢ်ခံ ဟီၣ်ခိၣ်တၢ်ဒုးဖးဒိၣ်​ ခံဘျီတဘျီ စးထီၣ်အသးဒီး ပှၤစးထီၣ်သူဝဲ တၢ်စုကဝဲၤတခါလၢ အမ့ၢ်ဝဲနယူချံယါ မ့ၢ်ပိၢ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. စးထီၣ်ဖဲ ၁၉၁၄ နံၣ်​ ဝံၤအလီၢ်ခံန့ၣ်​ တၢ်ဒုးတၢ်ယၤအိၣ်ထီၣ်လၢ တၢ်လီၢ်တတီၤဘၣ်တတီၤ အဃိ ပှၤလၢအကကွဲၢ်တဖၣ်​ ဘၣ်သံဝဲန့ၣ်လီၤ.

၂. ဟီၣ်ခိၣ်ဟူးဝးတဖၣ်

လံာ်လၢအမ့ၢ် Encyclopedia Britannica တဘ့ၣ်တဲဝဲလၢ ကိးနံၣ်ဒဲးန့ၣ်​ ဟီၣ်ခိၣ်ဟူးဝဲအဘျီ တကယၤဃၣ်ဃၣ်ညါ ဒီးတနီၤန့ၣ်ဟူးဝဲတုၤဒၣ်လဲာ် “မၤဟးဂီၤတၢ် ဒိၣ်ဒိၣ်မုၢ်မုၢ်” န့ၣ်လီၤ. ကီၢ်အမဲရကၤဟီၣ်လဲပီညါ အတၢ်ထိၣ်အပူၤ တဲဖျါထီၣ်စ့ၢ်ကီးလၢ “ဒ်တၢ်ကွဲးနီၣ်ကွဲးဃါအိၣ်ဝဲအသိး (စးထီၣ်လၢ ၁၉၀၀ နံၣ်) လၢတနံၣ်ဂ့ၤတနံၣ်ဂ့ၤအတီၢ်ပူၤ ဟီၣ်ခိၣ်ကဟူးဖးဒိၣ်ဒံး ၁၆ ဘျီလီၤ.” မ့ၢ်လၢ တၢ်ပီးတၢ်လီလၢအဂ့ၤတဖၣ်​ အိၣ်ထီၣ်ဝဲအဃိ ပှၤသ့ၣ်ညါထီၣ်ဝဲလၢ ဟီၣ်ခိၣ်ဟူးဝးအါန့ၢ်ဒံးအလီၢ်န့ၣ်လီၤ. အဝဲသ့ၣ်​ မ့ၢ်သ့ၣ်ညါထီၣ်ဝဲ ထဲလဲၣ်ဘၣ်ဆၣ်​ ခီဖျိလၢ ဟီၣ်ခိၣ်ဟူးဖးဒိၣ်လၢ တၢ်လီၢ်အါတီၤဒံးအဃိ ပှၤအါဒံအါဂၤ ဆဲးထံၣ်ဘၣ်ဝဲ တၢ်နးတၢ်ဖှီၣ်ဒီး တၢ်သံန့ၣ်လီၤ.

 ၃. တၢ်သၣ်ဝံၤလီၤဒိတဖၣ်

မ့ၢ်လၢတၢ်ဒုးတၢ်ယၤ, တၢ်ဟးဂူာ်ဟးဂီၤ, စံပွါယ့လီၤ, တၢ်သူၣ်အီၣ်ဖျးအီၣ်တဂ့ၤ ဒီးမူခိၣ်ကလံၤသီၣ်ဂီၤ တဘၣ်လီၢ်ဘၣ်စးဘၣ်အဃိ တၢ်သၣ်ဝံၤလီၤဒိအိၣ်ထီၣ်လၢ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်န့ၣ်လီၤ. “ဖဲ ၂၀၁၈ တၢ်မၤအသးတဖၣ်” န့ၣ်​ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်တၢ်အီၣ်တၢ်အီ အတၢ်ကရၢကရိပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ “လၢဟီၣ်ခိၣ်ချၢန့ၣ်​ ပှၤလၢတအီၣ်ဘၣ်​ တၢ်လၢလၢပှဲၤပှဲၤန့ၣ်​ အိၣ်ဝဲ ၈၂၁ ကကွဲၢ် ဒီးမ့မ့ၢ်ပှၤလၢ အသၣ်ဝံၤလီၤဒိန့ၣ်​ အိၣ်ဝဲ ၁၂၄ ကကွဲၢ်ညါလီၤ.” တကးဒံးဘၣ်​ ကိးနံၣ်ဒဲးန့ၣ်​ ပှၤဖိသၣ်​ ၃ ကကွဲၢ် တကလီၢ်န့ၣ်​ သံဝဲခီဖျိလၢ တၢ်အီၣ်လီၤထုးအဃိလီၤ. ဖဲ ၂၀၁၁ န့ၣ်​ လၢဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်​ ပှၤဖိသၣ်​ ၄၅ မျးကယၤန့ၣ်​ ဘၣ်သံဝဲလၢ တၢ်ဂ့ၢ်အံၤအဃိလီၤ.

၄. တၢ်ဆါသံသတြိာ်တဖၣ်

ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်​ တၢ်အိၣ်ဆူၣ်အိၣ်ချ့ အတၢ်ကရၢကရိ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ “စးထီၣ်ဖဲ ၂၀၀၁ န့ၣ်​ ပှၤသ့ၣ်ညါထီၣ်​ တၢ်ဆါသံသတြိာ် အၢအၢသီသီတဖၣ်​ အိၣ်ထီၣ်ဝဲအါမးလီၤ. အဒိ, တၢ်ဆူးတၢ်ဆါ လၢညါတဖၣ်​ ဒ်သိးဒီး တၢ်ဆါလူဘှိး, ပသိၣ်တၢ်ဆါ, ဒီးတၢ်ညၣ်ဂိၢ်တၢ်ဆါတဖၣ်​ ဟဲအိၣ်ထီၣ်ကဒါဝဲ ဒီးတၢ်ဆါလၢအသီတဖၣ်​ ဒ်သိးဒီးပသိၣ်တၢ်ဆါ (SARS), တၢ်သးဘံးတၢ်ဆါ (MERS), အံဘိလၤတၢ်ဆါ (Ebola) ဒီးပစိၤတၢ်ဆါ (Zika) အကလုာ်ကလုာ်” န့ၣ်လီၤ. ဒီးတၢ်ဆါလၢ အရၤလီၤသး ပူၤကွံာ်တယံာ်ဒံးဘၣ်န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲ ခိၤရိၤနၤတၢ်ဆါ (COVID-19). ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတဖၣ်ဒီး ကသံၣ်သရၣ်တဖၣ် အတၢ်ကူၣ်ဘၣ်ကူၣ်သ့အါထီၣ်ဝဲ သနာ်က့ အဝဲသ့ၣ်မၤဘျါ ဒီးမၤလီၤမၢ်ကွံာ်ဝဲ တၢ်ဆူးတၢ်ဆါ သ့ၣ်တဖၣ်အံၤတန့ၢ်ဘၣ်.

၅. ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်​ တၢ်စံၣ်တဲၤတဲလီၤတၢ်မၤ

ယ့ၣ်ၡူးတဲဆိပာ်စၢၤ တၢ်ပနီၣ်အဂၤတမံၤ လၢအမ့ၢ်ဝဲ “ဘီမုၢ်တၢ်သးခုကစီၣ်အံၤ, ကဘၣ်တၢ်စံၣ်တဲၤတဲလီၤအီၤလၢ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်ညါ, လၢတၢ်အုၣ်အသးလၢ ပှၤကလုာ်ခဲလၢာ်အဂီၢ်လီၤ. တုၤနုၤတစု တၢ်အကတၢၢ်န့ၣ်​ ကဟဲဘၣ်ဝဲလီၤ.” (မးသဲ ၂၄:၁၄) ဟီၣ်ခိၣ်အံၤ မ့ၢ်အိၣ်ပှဲၤဝဲဒီး တၢ်ကီတၢ်ခဲတဖၣ်​ သနာ်က့ ပှၤဃိးကကွဲၢ်ဘျဲၣ်လၢ အဟဲလၢထံကီၢ်ဒီးတၢ်လီၢ် ၂၄၀ ဘျဲၣ်​ လၢကျိာ်အါန့ၢ်ဒံး ၁,၀၀၀ ဘျဲၣ်န့ၣ်​ စံၣ်တဲၤတဲလီၤဝဲ ယွၤအဘီအမုၢ် အတၢ်သးခုကစီၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိ အတၢ်စံၣ်စိၤတဲစိၤအပူၤန့ၣ်​ တၢ်တမၤအသးဒ်အံၤ နီတဘျီဘၣ်.

တၢ်ပနီၣ်လၢ ယ့ၣ်ၡူးတဲတ့ၢ်ဝဲတဖၣ်န့ၣ်​ ဟဲလၢထီၣ်ပှဲၤထီၣ်ဝဲလၢ မုၢ်မဆါတနံၤညါအံၤလီၤ. ဘၣ်မနုၤအဃိ ပကြၢးသးအိၣ်​ တၢ်ပနီၣ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤလဲၣ်. မ့ၢ်လၢ ယ့ၣ်ၡူးတဲဝဲ “တုၤသုထံၣ်တၢ်တဖၣ်န့ၣ်​ မၤအသးဒီး, သ့ၣ်ညါလၢ ယွၤအဘီအမုၢ် အိၣ်ဘူးထီၣ်လံန့ၣ်တက့ၢ်.”—လူၤကၣ်​ ၂၁:၃၁.

တၢ်ပနီၣ်လၢ ယ့ၣ်ၡူးတဲတ့ၢ်ဝဲတဖၣ်​ ဒီးဖဲတၢ်မၤအသးတဖၣ်​ ပိာ်ထွဲထီၣ်အခံ တမံၤဘၣ်တမံၤ လၢလံာ်စီဆှံပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲန့ၣ်​ မၤစၢၤပှၤဒ်သိး ပကနၢ်ပၢၢ်ထီၣ်လၢ ဖဲ ၁၉၁၄ နံၣ်န့ၣ်​ ကစၢ်ယွၤဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲ အဘီအမုၢ်လၢမူခိၣ်န့ၣ်လီၤ. a ဒီးဖဲန့ၣ်​ အဝဲဃုထၢထီၣ်​ အဖိခွါယ့ၣ်ၡူးခရံာ် ဒ်စီၤပၤတဂၤအသိးလီၤ. (စံးထီၣ်ပတြၢၤ ၂:၂, ၄, ၆-၉) ဖဲယွၤအဘီအမုၢ် စးထီၣ်ပၢတၢ်လၢ ဟီၣ်ခိၣ်အခါ အကမၤဟးဂီၤကွံာ်ဝဲ ကယဲၢ်တၢ်ပၢတၢ်ပြးခဲလၢာ် ဒီးကမၤကဲထီၣ်က့ၤ ဟီၣ်ခိၣ်လၢပၤရဒံစူး ဒီးပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိ ကအိၣ်မူဘၣ်ဝဲ လီၤထူလီၤယိာ်န့ၣ်လီၤ.

တယံာ်လၢၤဘၣ်​ တၢ်ထုကဖၣ်လၢ ယ့ၣ်ၡူးသိၣ်လိတ့ၢ်ပှၤလၢ “နဘီနမုၢ်န့ၣ်​ မ်အဟဲတက့ၢ်. ဒ်လၢမူခိၣ်အသိးန့ၣ်​ မ်တၢ်ကမၤအသးလၢ ဟီၣ်ခိၣ်ချၢစ့ၢ်ကီး ဖဲဒၣ်နသးတက့ၢ်” န့ၣ်​ ကဟဲလၢထီၣ်ပှဲၤထီၣ်ဝဲလီၤ. (မးသဲ ၆:၁၀) စးထီၣ်လၢ ဘီမုၢ်အိၣ်သူၣ်ထီၣ်အသး ဖဲ ၁၉၁၄ နံၣ်လံၤလံၤန့ၣ်​ တၢ်မနုၤမၤအသးလဲၣ်. ဒီးဖဲယွၤအဘီအမုၢ်ပၢဝဲ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိခဲလၢာ်အခါ ပအိၣ်ခိးကွၢ်လၢ် တၢ်ဆိၣ်ဂ့ၤ မနုၤတဖၣ်လဲၣ်.