1, 2. (a) Ruthu aarutaga wĩra ũrĩkũ? (b) Ruthu eerutire maũndũ marĩkũ mega megiĩ Watho wa Ngai na andũ ake?

HŨŨRA mbica Ruthu ainamĩrĩire hĩba-inĩ ya cairi iria aatindĩte akĩũngania. Nduma nĩ yakoretwo yambĩrĩria kũingĩra itũũra-inĩ rĩa Bethilehemu, na aingĩ a aruti wĩra maambataga o kahora merekeire kĩhingo-inĩ gĩa gatũũra kau kanini karĩa kaarĩ igũrũ rĩa kĩrĩma hau hakuhĩ. No mũhaka Ruthu akorũo aarĩ mũnogu mũno tondũ aatindĩte akĩruta wĩra na kĩyo kuuma rũcinĩ. O na kũrĩ ũguo, no aathire na mbere kũhũũra cairi. O na gũtuĩka wĩra ũcio warĩ mũritũ, nĩ aaũkeneire.

² Hihi mũtũũrĩre wa Ruthu nĩ kwambĩrĩria wambagĩrĩria kwagĩra? O ta ũrĩa tuonire gĩcunjĩ-inĩ kĩrĩa kĩhĩtũku, nĩ aatuĩte itua rĩa gũtũũrania na nyaciarawe, na akehĩta atĩ Jehova, Ngai wa Naomi, nĩwe ũngĩatuĩkire Ngai wake. Thutha wa atumia acio erĩ a ndigwa gũkinya Bethilehemu kuuma Moabi, Ruthu nĩ aamenyire o narua atĩ Watho ũrĩa Jehova aaheanĩte nĩ warũmbũyagia athĩni thĩinĩ wa Isiraeli o hamwe na andũ a kũngĩ. Ningĩ akĩhorerio ngoro nĩ kũmenya atĩ andũ amwe a Jehova arĩa maathomithĩtio Watho ũcio nĩ meendete Ngai na maarĩ atugi.

3, 4. (a) Boazu eekĩrĩte Ruthu ngoro atĩa? (b) Kĩonereria kĩa Ruthu kĩngĩtũteithia atĩa mahinda-inĩ maya maritũ kĩĩmbeca?

³ Ũmwe wa andũ acio atugi nĩ mũthuri wetagwo Boazu, mwene mĩgũnda ĩrĩa Ruthu aahaaraga. Aamũrũmbũyirie ta mũciari. Ruthu aaiguaga akenete eciria ciugo cia Boazu cia kũmũgathĩrĩria nĩ ũndũ wa kũhingia mabataro ma Naomi na gũtua itua rĩa kwĩhitha mathagu-inĩ ma Jehova, Ngai ũrĩa wa ma.—Thoma Ruthu 2:11-14.

⁴ O na kũrĩ ũguo, no kũhoteke Ruthu nĩ eeciragia mũno ũhoro wa matukũ make ma thutha-inĩ. Hihi angĩarũmbũyirie atĩa mabataro make na ma Naomi matukũ-inĩ ma thutha-inĩ arĩ mũtumia mũthĩni ũtaarĩ na mũthuri kana mwana? Hihi kũhaara  nĩ kũngĩaiganirie mabataro mao? Nũ ũngĩamũhingĩirie mabataro ũkũrũ-inĩ? Ti ũndũ wa kũmakania angĩkorũo nĩ eeciragia maũndũ macio. Andũ aingĩ nĩ mahiũranagia na mĩtangĩko ta ĩyo mahinda-inĩ maya maritũ kĩĩmbeca. Nĩ tũkuona maũndũ maingĩ ma kwĩgerekania na Ruthu o ũrĩa tũkwĩruta ũrĩa wĩtĩkio wake wamũteithirie moritũ-inĩ ta macio.

5, 6. (a) Taarĩria ũrĩa mũthenya wa mbere wa Ruthu kũhaara mũgũnda-inĩ wa Boazu warĩ na moimĩrĩro mega. (b) Naomi eekire atĩa rĩrĩa onire Ruthu?

⁵ Rĩrĩa Ruthu aarĩkirie kũhũũra cairi na kũmĩcokanĩrĩria, aakorire ahaarĩte ta eba ĩmwe. Mũrigo ũcio warĩ kĩndũ kilo 14! Tondũ nĩ kwagĩaga nduma, akĩwoya, akĩigĩrĩra mũtwe, na akĩambĩrĩria kwambata Bethilehemu.—Ruthu 2:17.

⁶ Naomi nĩ aakenire nĩ kuona Ruthu na no gũkorũo nĩ aamakire nĩ ũndũ wa mũrigo ũcio mũritũ aakuuĩte. Ruthu aarehire nginya irio iria aatigĩtie iria Boazu aaheaga aruti wĩra, na magĩcirĩa marĩ erĩ. Naomi akĩmũria atĩrĩ: “Ĩ ũmũthĩ uuma kũhaara kũ? Nĩ na kũ uuma kũruta wĩra? Kaĩ mũndũ ũcio wendire gũgwĩka wega, arogĩa na kĩrathimo kĩa Ngai-ĩ!” (Ruthu 2:19) Kũringana na ũritũ wa mũrigo wa Ruthu, Naomi nĩ aamenyire atĩ no nginya hakorũo harĩ mũndũ wamũtugĩte.

7, 8. (a) Naomi onire ũtugi wa Boazu ta woimĩte kũ, na nĩkĩ? (b) Ruthu onirie nyaciarawe wendo mwĩhokeku o rĩngĩ atĩa?

⁷ Makĩambĩrĩria kwaria, na Ruthu akĩra Naomi ũrĩa Boazu aamũtugĩte. Ũndũ ũcio ũkĩhutia Naomi, akiuga ũũ: “Mũndũ ũcio arorathimwo nĩ Jehova, o ũrĩa ũtatigaga gwĩka andũ arĩa me muoyo maũndũ ma ũtugi, o na arĩa maanakua!” (Ruthu 2:20) Onire ũtugi wa Boazu ta woimĩte kũrĩ Jehova, Ngai ũrĩa wendaga andũ ake matuganage na akameerĩra irathimo nĩ ũndũ wa ũtugi wao. *—Thoma Thimo 19:17.

⁸ Naomi eerire Ruthu athiĩ na mbere kũhaara mĩgũnda ya Boazu ta ũrĩa Boazu aamwĩrĩte na aikarage hakuhĩ na ndungata ciake cia airĩtu nĩguo ndagathumbũrũo nĩ anake. Nake Ruthu agĩathĩka na “agĩtũũra na nyaciarawe.” (Ruthu 2:22, 23) Ngumo ya Ruthu ya wendo mwĩhokeku nĩ ĩroneka o rĩngĩ thĩinĩ wa ciugo icio. Kĩonereria kĩa Ruthu no gĩtũteithie gwĩthuthuria  kana nĩ twendete andũ aitũ a famĩlĩ na kana nĩ tũnyitanagĩra nao rĩrĩa marabatara ũteithio. Jehova nĩ akenagio nĩ wendo ta ũcio mwĩhokeku.

9. Nĩ atĩa tũngĩĩruta wĩgiĩ famĩlĩ kuumana na Ruthu na Naomi?

⁹ Na githĩ to tuuge Ruthu na Naomi maarĩ famĩlĩ? Andũ amwe meciragia atĩ no mũhaka famĩlĩ ĩgĩe na mũthuri, mũtumia, ciana, cũcũ, guka na angĩ nĩguo ĩkorũo ĩrĩ famĩlĩ “kũna.” No cionereria cia Naomi na Ruthu iratũririkania atĩ o na famĩlĩ cia andũ a Jehova iria itarĩ na andũ aingĩ no ikorũo na gĩkeno mangĩtugana na mendane. Hihi nĩ wonaga andũ anyu a famĩlĩ marĩ a bata? Jesu nĩ aaririkanirie arũmĩrĩri ake atĩ kĩũngano gĩa Gĩkristiano no gĩtuĩke ta famĩlĩ harĩ arĩa matarĩ na famĩlĩ.—Mar. 10:29, 30.

10. Naomi eendaga gũteithia Ruthu atĩa?

¹⁰ Ruthu aathire na mbere kũhaara mĩgũnda-inĩ ya Boazu kwambĩrĩria mweri wa kana rĩrĩa cairi yagethagwo nginya wa gatandatũ rĩrĩa ngano yagethagwo. O ũrĩa matukũ macio maahĩtũkaga, no mũhaka Naomi akorũo nĩ eeciragia kĩrĩa angĩekĩire Ruthu. Hingo ĩrĩa maarĩ Moabi, Naomi eetĩkĩtie biũ atĩ ndangĩahotire gũteithia Ruthu kũgĩa mũthuri. (Ruthu 1:11-13) Gũkinyĩria rĩu, nĩ aambĩrĩirie gũcenjia mwĩcirĩrie wake. Kwoguo akĩra Ruthu ũũ: “Mwarĩ wakwa, githĩ hihi ti wega ngũcarĩrie handũ ha gũikara ũhoreire nĩ getha wonage wega?” (Ruthu 3:1) Matukũ-inĩ macio, aciari nĩ maacaragĩria ciana ciao andũ a kũhikania nacio, na Ruthu nĩ aatuĩkĩte mwarĩ wa Naomi kũna. Eendaga gũcarĩria Ruthu ‘handũ ha gũikara ahoreire’ ũguo nĩ kuuga agĩe na mũthuri ũngĩamũgitĩrire. Naomi angĩekire atĩa hihi?

11, 12. (a) Naomi eendaga kuuga atĩa rĩrĩa eetire Boazu ‘mũtũthambia’ kũringana na Watho wa Ngai? (b) Ruthu eekire atĩa aataarũo nĩ nyaciarawe?

¹¹ Rĩrĩa Ruthu aagwetire Boazu riita rĩa mbere, Naomi oigire ũũ: “Mũndũ ũcio nĩ wa nyũmba iitũ, na nĩ ũmwe wa arĩa mangĩtũthambia.” (Ruthu 2:20) Eendaga kuuga atĩa? Watho ũrĩa Ngai aaheete Aisiraeli nĩ warũmbũyagia athĩni na andũ arĩa maageragĩra maũndũ-inĩ maritũ. Mũtumia angĩakuĩrĩirũo  nĩ mũthuriwe atarĩ agĩa mwana nĩ aagĩaga kĩeha mũno tondũ rĩĩtwa rĩa mũthuriwe na rũciaro rwake itingĩathire na mbere. O na kũrĩ ũguo, Watho ũcio nĩ wetĩkĩrĩtie mũrũ wa nyina na mũthuri ũcio ũkuĩte kũhikia mũtumia ũcio wa ndigwa nĩguo magĩe ciana iria ingĩatwarithirie rĩĩtwa rĩa mũthuriwe na iramate indo cia famĩlĩ. *—Gũcok. 25:5-7.

¹² Naomi agĩtaarĩria Ruthu ũrĩa aabangĩte gwĩka. No tũhũũre mbica Ruthu agegete nyaciarawe akĩmũhe ũhoro ũcio. Ruthu ndaamenyete wega Watho ũrĩa Aisiraeli maaheetwo kana akamenya mĩtugo na mĩikarĩre yao. O na kũrĩ ũguo, aaheete Naomi gĩtĩo ũũ atĩ nĩ aamũthikĩrĩirie na kinyi. O na gũtuĩka Ruthu nĩ eetĩkanĩirie na nyaciarawe-rĩ, kaĩ ũndũ ũcio ndwarĩ mũhũthũ-ĩ! Oigire ũũ enyihĩtie: “Maũndũ macio mothe wanjĩra, nomo ngwĩka.”—Ruthu 3:5.

13. Nĩ ũndũ ũrĩkũ tũngĩĩruta kuumana na Ruthu wĩgiĩ gwĩtĩkĩra ũtaaro wa andũ arĩa akũrũ? (Rora nginya Ayubu 12:12.)

¹³ Rĩmwe na rĩmwe andũ ethĩ nĩ maiguaga hinya gũthikĩrĩria ũtaaro wa andũ akũrũ na arĩa marĩ na ũmenyeru. No mecirie atĩ andũ akũrũ matitaũkagĩrũo biũ nĩ moritũ na mathĩna mao. Kĩonereria kĩa Ruthu kĩa wĩnyihia gĩtũririkanagia atĩ gũthikĩrĩria ũtaaro wa andũ akũrũ arĩa matwendete no kũgĩe na moimĩrĩro mega mũno. (Thoma Thaburi 71:17, 18.) Naomi  aataarire Ruthu atĩa, na hihi Ruthu nĩ aagunĩkire nĩ ũndũ wa gwathĩka?

14. Kĩhuhĩro kĩarĩ kĩĩ, na kĩahũthagĩrũo atĩa?

¹⁴ Hwaĩ-inĩ wakinya Ruthu agĩthiĩ kĩhuhĩro-inĩ, handũ haathimindĩtwo na tĩri hakoma ng’a harĩa arĩmi maahũũragĩra na makahuhĩra irio iria maagethaga. Kĩhuhĩro gĩakoragwo handũ karĩma-inĩ harĩa rũhuho rwahurutanagĩra na hinya thutha wa mĩaraho na hwaĩ-inĩ. Arĩmi maahũthagĩra hũma nene gũikia cairi kana ngano igũrũ nĩgetha mahuti mathiĩ na rũhuho.

15, 16. (a) Taarĩria ũrĩa gwekĩkire kĩhuhĩro-inĩ rĩrĩa Boazu aarĩkirie wĩra. (b) Boazu aamenyire atĩa atĩ Ruthu aarĩ magũrũ-inĩ make?

¹⁵ Ruthu aahũthĩrire ũtaũku kũbaara aruti wĩra makĩrĩkĩrĩria wĩra hwaĩ-inĩ. Boazu nĩwe warũgamĩrĩire cairi yake ĩkĩhũũrũo, ĩrĩa yatuĩkire hĩba nene yacokanĩrĩrio. Aarĩkia kũrĩa, mũthuri ũcio agĩkoma mwena ũmwe wa hĩba ĩyo. Ũcio warĩ mũtugo wa hĩndĩ ĩyo hihi nĩ ũndũ wa kũgitĩra irio icio ngethe itikaiywo. Rĩrĩa Ruthu onire Boazu akoma, akĩmenya atĩ rĩu nĩrĩo rĩarĩ ihinda rĩega rĩa gwĩka ũrĩa eerĩtwo nĩ Naomi.

¹⁶ Ruthu agĩthiĩ harĩ Boazu acemete, akĩhũũraga ngoro. Agĩkora atĩ Boazu aarĩ toro biũ. O ta ũrĩa Naomi aamwĩrĩte, agĩthiĩ magũrũ-inĩ make, akĩmahumbũria, agĩkoma ho. Agĩeterera. Agĩthiĩ na mbere gweterera ũũ atĩ onaga mahinda magĩĩkururia mũno. Kĩndũ ũtukũ gatagatĩ, Boazu akĩambĩrĩria  kwĩnyagunyia. Nĩ ũndũ wa heho, akĩĩgarũra nĩguo ehumbĩre magũrũ rĩngĩ. No akĩigua harĩ na mũndũ. O ta ũrĩa Bibilia yugaga, “agĩkora nĩ mũndũ-wa-nja ũkomete magũrũ-inĩ make.”—Ruthu 3:8.

17. Arĩa moigaga atĩ ciĩko cia Ruthu itiarĩ njagĩrĩru mariganagĩrũo nĩ maũndũ marĩkũ merĩ ma bata?

¹⁷ Boazu akĩmũria ũũ: “Nĩwe ũ?” Nake akĩmũcokeria amakĩte atĩrĩ, “Nĩ niĩ Ruthu ndungata yaku ya mũirĩtu; tambũrũkia mũthia wa nguo yaku ũhumbĩre ndungata yaku ya mũirĩtu; nĩ ũndũ wee nĩwe ũmwe wa arĩa mangĩtũthambia.” (Ruthu 3:9) Athomi amwe a thikũ ici moigaga atĩ ciĩko na ciugo cia Ruthu cionanagia mĩtugo ya waga thoni, no nĩ harĩ maũndũ merĩ ma bata mariganagĩrũo. Wa mbere, Ruthu eekaga kũringana na ũndũire wa mahinda macio, ũrĩa ũtoĩkaine ũmũthĩ. Kwoguo nĩ mahĩtia kũringithania ciĩko ciake na mĩtugo mĩharaganu ya thikũ ici. Wa kerĩ, Boazu oigire ũndũ wonanagia atĩ ciĩko cia Ruthu itiarĩ cia waga thoni na ciarĩ njĩtĩkĩrĩku.

18. Boazu aahũthĩrire ciugo irĩkũ kũhoreria Ruthu, na aagwetire mahinda marĩkũ merĩ marĩa Ruthu onanirie wendo mwĩhokeku?

¹⁸ Hatarĩ nganja, ciugo iria Boazu aahũthĩrire, na mũgambo wake, nĩ ciahoreririe Ruthu. Aamwĩrire ũũ: “Mwarĩ wakwa, Jehova arokũrathima! Wee nĩwonanĩtie maũndũ maingĩ ma ũtugi o hĩndĩ ĩno ya kũrigĩrĩria, gũkĩra marĩa wonanirie kĩambĩrĩria-inĩ, nĩ ũndũ ndũnenda kũrũmanĩrĩra na aanake, o na marĩ ngĩa kana marĩ itonga.” (Ruthu 3:10) “Kĩambĩrĩria-inĩ” nĩ rĩrĩa Ruthu onanirie wendo mwĩhokeku na njĩra ya gwĩtĩkĩra gũcoka na Naomi Isiraeli na kũmũrũmbũiya. “Kũrigĩrĩria” nĩ gĩĩko kĩrĩa eekire hĩndĩ ĩyo. Boazu oigire atĩ mũtumia mwĩthĩ ta Ruthu nĩ angĩacaririe mũthuri ũtarĩ mũkũrũ o na akorũo aarĩ mũthĩni kana gĩtonga. O na kũrĩ ũguo, Ruthu eeriragĩria kũhingia wendi wa Naomi o hamwe na wa mũthuri wa Naomi, nĩguo atwarithie na mbere rĩĩtwa rĩa mũthuri ũcio kũu Isiraeli. Kwoguo, ti ũndũ mũritũ kũmenya kĩrĩa gĩatũmire Boazu akenio nĩ mũtumia ũcio mwĩthĩ ũteyendete.

19, 20. (a) Boazu aagire gwĩtĩkĩra mweke wa mbere wa kũhikia Ruthu nĩkĩ? (b) Boazu onanirie na njĩra irĩkũ atĩ nĩ aarũmbũyagia Ruthu na rĩĩtwa rĩake?

¹⁹ Boazu akĩongerera ciugo ici: “Na rĩrĩ, mwarĩ wakwa, menya wĩtigĩre; nĩngũgwĩka o ta ũrĩa maũndũ mothe marĩa uugĩte  matariĩ; nĩ ũndũ andũ othe a itũũra rĩrĩ riitũ nĩmoĩ atĩ wĩ mũndũ-wa-nja mũthingu mũno.” (Ruthu 3:11) Tondũ mũbango wa kũhikia Ruthu nĩ wamũkenirie, no kũhoteke ndaagegire rĩrĩa eerirũo atuĩke mũmũthambia. Boazu aarĩ mũndũ mũthingu na ndaathingataga o gwĩka wendi wake mwene. Eerire Ruthu atĩ nĩ kwarĩ na mũthambania ũngĩ, wa mbarĩ cia hakuhĩ makĩria cia mũthuri wa Naomi ũrĩa angĩambire kũhe mweke wa kũmũhikia.

²⁰ Boazu eerire Ruthu akome, acoke okĩre rũcinĩ tene andũ matanokĩra, athiĩ. Eendaga kũgitĩra rĩĩtwa rĩa Ruthu hamwe na rĩake, tondũ andũ nĩ mangĩeciririe kĩĩmahĩtia atĩ nĩ meekĩte ciĩko cia waga thoni. Thutha wa Boazu gũthikĩrĩria ihoya rĩa Ruthu, Ruthu agĩkoma magũrũ-inĩ make arĩ na thayũ wa meciria. No gũtanakĩa, Ruthu akĩarahũka. Boazu akĩiyũria cairi nguo-inĩ ya Ruthu ĩrĩ kĩheo, na Ruthu agĩcoka Bethilehemu.—Thoma Ruthu 3:13-15.

21. Ruthu oĩkaine arĩ ‘mũtumia mũthingu’ nĩkĩ, na tũngĩĩgerekania nake atĩa?

²¹ No mũhaka Ruthu akorũo nĩ aacanjamũkire mũno eciria ciugo iria Boazu aamwĩrĩte atĩ andũ maamuonaga arĩ ‘mũtumia mũthingu.’ Hatarĩ nganja wendi wake wa kũmenya Jehova na kũmũtungatĩra nĩguo watũmĩte agĩe na ngumo ĩyo. Ningĩ nĩ onetie Naomi na andũ a kwao wendo mũnene, agatigana na ũndũire wa kwao na agetĩkania na ũndũire mũgeni. Tũngĩĩgerekania na wĩtĩkio wa Ruthu, nĩ tũrĩĩrutanagĩria gũtĩa arĩa angĩ kũringana na ũndũire na mĩtugo ya kwao. Tweka ũguo, o na ithuĩ no tũgĩe na ngumo njega.

22, 23. (a) Kwahoteka kĩheo kĩrĩa Boazu aaheire Ruthu kĩarũgamagĩrĩra kĩĩ? (Rora nginya kohoro ka magũrũ-inĩ.) (b) Naomi aatarire Ruthu eke atĩa?

²² Rĩrĩa Ruthu aakinyire mũciĩ, Naomi aamũririe ũũ: “Mwarĩ wakwa, ũhoro wagũa atĩa?” Naomi akĩũria kĩũria kĩu, eendaga kũmenya kana Ruthu nĩ onete mũndũ wa kũmũhikia kana hihi maũndũ maarĩ o ũrĩa. Ruthu akĩra nyaciarawe ũrĩa wothe gwekĩkĩte gatagatĩ-inĩ gake na Boazu. Akĩmũnengera kĩheo kĩa cairi kĩrĩa Boazu aamwĩrĩte amũrehere. *—Ruthu 3:16, 17.

 ²³ Naomi aaheire Ruthu ũtaaro wa ũũgĩ akĩmwĩra atinde mũciĩ mũthenya ũcio handũ ya gũthiĩ mĩgũnda-inĩ kũhaara. Akĩra Ruthu arĩ na ũũma atĩ “mũndũ ũcio ndangĩhurũka o nginya rĩrĩa arĩnina ũhoro ũcio o ro ũmũthĩ.”—Ruthu 3:18.

24, 25. (a) Boazu onanirie atĩa atĩ aarĩ mũndũ mũrũngĩrĩru na ũteyendete? (b) Ruthu aarathimirũo atĩa?

²⁴ Naomi ndaahĩtĩtie. Boazu aathire kĩhingo-inĩ gĩa itũũra harĩa athuri maacemanagĩria, agĩikara nginya rĩrĩa ũmwe wa arĩa mangĩthambania aahĩtũkĩire hau. Marĩ mbere ya athuri acio, Boazu akĩhe mũndũ ũcio mweke wa gũtuĩka mũthambania na njĩra ya kũhikia Ruthu. No mũndũ ũcio ndetĩkĩrire atĩ nĩguo ndagethũkĩrie ũgai wake. Nĩ ũndũ ũcio, Boazu arĩ mbere yao akiuga atĩ nĩ egũtuĩka mũthambania, agũre mũgũnda wa Elimeleku, mũthuri wa Naomi, na ahikie Ruthu, mũtumia wa ndigwa wa mũriũ wa Elimeleku. Boazu oigire atĩ wendi wake agĩka ũguo nĩ gũtũũria “rĩĩtwa rĩa mũkui ũgai-inĩ wake.” (Ruthu 4:1-10) Ti itherũ, Boazu aarĩ mũndũ mũrũngĩrĩru na ũteyendete.

²⁵ Boazu akĩhikia Ruthu. Bibilia yugaga atĩ thutha ũcio “Jehova agĩtũma Ruthu agĩe ihu, agĩciara kahĩĩ.” Atumia a Bethilehemu makĩendera Naomi maũndũ mega na makĩgathĩrĩria Ruthu nĩ ũndũ wa kwenda Naomi gũkĩra ihĩĩ mũgwanja. Mũriũ ũcio wa Ruthu aacokire gũtuĩka gukawe wa Mũthamaki Daudi. (Ruthu 4:11-22) Nake Daudi agĩtuĩka gukawe wa Jesu Kristo.—Mat. 1:1. *

26. Cionereria cia Ruthu na Naomi itũririkanagia ũndũ ũrĩkũ?

²⁶ Ruthu nĩ aarathimirũo mũno, hamwe na Naomi ũrĩa wamũteithirie kũrera mwana ũcio ta aarĩ wake. Kĩonereria gĩa atumia acio erĩ gĩtũririkanagia wega atĩ Jehova Ngai nĩ onaga arĩa othe merutanagĩria kũhingia mabataro ma andũ ao na arĩa mamũtungatagĩra na wĩhokeku marĩ hamwe na andũ ake arĩa athuurĩte. Ndagaga o rĩ o rĩ kũrathima andũ ehokeku ta Boazu, Naomi, na Ruthu.