Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Nibii Ni Haa Miishɛɛ Hiɔ Weku Mli

Shika He Gbɛjianɔtoo

Shika He Gbɛjianɔtoo

Nuu lɛ kɛɛ akɛ: “Misusuɔ akɛ miŋa Laura * kɛ shika heɔ nibii komɛi ni amɛhe ehiaaa—kɛ́ hooo lɛ ekɛheɔ nibii ni misusuɔ akɛ ehe ehiaaa wɔ. Agbɛnɛ hu, etamɔ nɔ ni enyɛɛɛ ekɛ shika ato! Enɛ bafeɔ naagba waa kɛ́ ehe bahia ni wɔkɛ shika atsu shihilɛi komɛi ni baa trukaa ahe nii lɛ. Bei pii lɛ, mikɛɔ akɛ kɛ́ miŋa hiɛ shika ko yɛ ehe lɛ, ekɛbaahe nii.”

Yoo lɛ kɛɛ akɛ: “Ekolɛ mileee bɔ ni akɛ shika toɔ moŋ, shi miwu hu leee bɔ ni nibii—tamɔ niyenii, nibii ni akɛsaa tsũ mli, kɛ weku lɛ hiamɔ nii krokomɛi—ajara ewa eha, ni miji mɔ ni hiɔ shĩa titri. Mile nibii ni he hiaa wɔ, ni miheɔ nibii nɛɛ kɛji ebaaha ‘wɔtaa saji anaa’ yɛ shika he po.”

SHIKA ji nibii ni ewa waa akɛ gbalashihilɛ mli hefatalɔi kɛ mlijɔlɛ aaagba he sane lɛ ateŋ ekome. Ebɛ naakpɛɛ mɔ akɛ bei pii lɛ no ji nɔ̃ titri ni kɛ naataamɔi baa gbalashihilɛi amli.

Gbalashihilɛ mli hefatalɔi ni bɛ shika he jwɛŋmɔ ni ja lɛ baanyɛ afee yeyeeye, amɛkɛ amɛhe abé, amɛye amɛhe awui yɛ henumɔŋ, ni amɛfite wekukpãa ni kã amɛ kɛ Yehowa teŋ lɛ po. (1 Timoteo 6:9, 10) Kɛ́ fɔlɔi etooo amɛshika he gbɛjianɔ yɛ nilee mli lɛ, no nyɛɔ amɛnɔ ni amɛkɛ bei pii tsuɔ nii, ni enɛ haaa amɛná be ni amɛkɛye amɛbua amɛbii lɛ kɛ amɛ diɛŋtsɛ amɛhe yɛ henumɔŋ kɛ Nyɔŋmɔjamɔ mli. Agbɛnɛ hu, enɛ haaa amɛbii lɛ aná jwɛŋmɔ ni ja yɛ shika he.

Biblia lɛ kɛɔ akɛ: “Shika baa mɔ yi.” (Jajelɔ 7:12, Ga Biblia Hee) Shi kɛ́ shika baabaa ogbalashihilɛ kɛ oweku lɛ yi lɛ, esa akɛ ole bɔ ni ahiɛɔ shika ahaa kɛ agbɛnɛ hu bɔ ni okɛ ohefatalɔ lɛ baagba shika he sane oha. * Yɛ anɔkwale mli lɛ, yɛ nɔ najiaŋ ni shika he sanegbaa kɛ béi aaaba lɛ, ebaanyɛ ewaje wekukpãa ni kã gbalashihilɛ mli hefatalɔi ateŋ lɛ.

Shi mɛni hewɔ shika haa naagbai pii baa gbalashihilɛ mli lɛ? Agbɛnɛ hu, mɛɛ gbɛ̀i kpakpai kɛ́ okɔ lɛ ebaaha shika he sanegbaa afee nɔ ni tswaa mɔ emaa shi moŋ fe nɔ ni kɛ béi baa?

Mɛni kɛ Naagbai lɛ Baa?

Bei pii lɛ, gbeekpamɔi ni eyabaaa yɛ shika he lɛ jɛɛɛ shika lɛ diɛŋtsɛ, shi moŋ ejɛ hekɛnɔfɔɔ ni abɛ loo gbeyei ni asheɔ. Ákɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, kɛ́ wu ko biɔ ni eŋa abu pɛsewa fɛɛ pɛsewa ni ekɛheɔ nii lɛ he akɔntaa etsɔɔ lɛ lɛ, nɔ ni etsɔɔ diɛŋtsɛ ji akɛ, ebɛ hekɛnɔfɔɔ yɛ eŋa lɛ mli akɛ ebaanyɛ ekwɛ amɛweku lɛ shika nɔ jogbaŋŋ. Ni ŋa ni yeɔ ŋkɔmɔ akɛ ewu nyɛɛɛ ekɛ shika ato lɛ miitsɔɔ diɛŋtsɛ akɛ, eeshe gbeyei akɛ kɛ́ nɔ ko ba amɛweku lɛ nɔ wɔsɛɛ lɛ, amɛnaŋ shika ni amɛkɛaatsu he nii.

Nɔ̃ kroko hu ni kɛ shika he naataamɔi baa gbalashihilɛ mli hefatalɔi ateŋ ji, bɔ ni atsɔse amɛ aha. Matthew ni bote gbalashihilɛ mli afii kpaanyɔ nɛ lɛ kɛɛ akɛ: “Atsɔse miŋa yɛ weku ni akwɛɔ shika nɔ jogbaŋŋ mli. Miŋa bɛ gbeyeishemɔi ni miyɔɔ lɛ eko. No mli lɛ, mipapa nuɔ dãa waa ni eshɛreɔ zigaret hu waa, ni ehiɔ shi be kplaŋŋ ni ebɛ nitsumɔ. Bei pii lɛ, wɔhiɔ shi ni wɔnáaa wɔhiamɔ nii, ni enɛ ha mishe gbeyei waa akɛ mahiɛ nyɔmɔ. Bei komɛi lɛ, gbeyeishemɔ nɛɛ haa mi kɛ miŋa taa saji anaa yɛ shika he.” Ekɔɔɔ he eko yiŋtoo hewɔ ni shika he naataamɔ teɔ shi yɛ nyɛteŋ lɛ, mɛni nyɛbaanyɛ nyɛfee koni nyɛshika he sanegbaa lɛ awaje nyɛgbalashihilɛ wekukpãa lɛ, shi jeee ni efite lɛ?

Nibii Ejwɛ ni Haa Ayeɔ Omanye

Jeee shika he gbɛjianɔtoo titri hewɔ afee Biblia lɛ. Shi ekɛ nilee wiemɔi ni baanyɛ aye abua gbalashihilɛ mli hefatalɔi koni shika he naataamɔi akaba amɛteŋ lɛ haa. Mɛni hewɔ osusuuu emli nilee wiemɔi lɛ ahe okwɛɛɛ ni oka ŋaawoi ni nyiɛ sɛɛ nɛɛ okwɛ?

1. Kasemɔ bɔ ni ooofee okɛ mlijɔlɛ awie shika he.

“Mɛi ni boɔ ŋaawoo toi lɛ, amɛle nii.” (Abɛi 13:10) Ekolɛ, bɔ ni atsɔse bo aha hewɔ lɛ, ewaa ehaa bo akɛ ooobi mɛi krokomɛi, titri lɛ ohefatalɔ, ŋaawoo yɛ shika saji ahe. Fɛɛ sɛɛ lɛ, nilee yɛ mli akɛ oookase bɔ ni akɛ mɛi krokomɛi susuɔ sane ni he hiaa nɛɛ he. Ákɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, mɛni hewɔ ohaaa ohefatalɔ lɛ ale bɔ ni osusuɔ akɛ ekolɛ ofɔlɔi asubaŋ yɛ shika he lɛ ená onɔ hewalɛ? Agbɛnɛ hu, bɔɔ mɔdɛŋ akɛ obaanu bɔ ni tsɔsemɔ ni ohefatalɔ lɛ ná lɛ ená esubaŋ nɔ hewalɛ eha lɛ shishi.

Esaaa akɛ nyɛmɛɔ kɛyashiɔ naagba aaate shi dani nyɛsusu shika he. Biblia ŋmalɔ ko bi akɛ: ‘Ani mɛi enyɔ feɔ ekome kɛnyiɛɔ, kɛ́ amɛkpaŋko he?’ (Amos 3:3) Te shishitoo mla nɛɛ kɔɔ sane nɛɛ he ehaa tɛŋŋ? Kɛji nyɛto be pɔtɛɛ ni nyɛkɛbaasusu shika he saji ahe be kɛ beaŋ lɛ, no baaha naataamɔi ni jɛɔ niiashishinumɔ ni eyabaaa mli kɛbaa lɛ nɔ agbɔ kwraa.

KAA ENƐ OKWƐ: Nyɛhalaa be pɔtɛɛ ko ni nyɛkɛbaasusu weku lɛ shika he saji ahe be kɛ beaŋ. Nyɛbaanyɛ ni nyɛhala nyɔɔŋ fɛɛ nyɔɔŋ nɔ klɛŋklɛŋ gbi lɛ loo gbi pɔtɛɛ ko yɛ otsi fɛɛ otsi mli ni nyɛkɛgba sane nɛɛ. Nyɛsanegbaa lɛ sɛɛ akatsɛa, kɛ́ hooo kwraa lɛ esa akɛ ehe minitii 15 loo nɔ ni shɛɛɛ nakai. Nyɛhalaa be ni efɔɔ kaa akɛ nyɛ fɛɛ nyɛmiijɔɔ nyɛhe. Nyɛbaa gbeekpamɔ akɛ nyɛwieŋ shika he yɛ bei pɔtɛi komɛi amli, tamɔ be ni nyɛfee ekome kɛmiiye nii loo be ni nyɛkɛ nyɛbii lɛ fɛɛ miijɔɔ nyɛhe lɛ nɛkɛ.

2. Nyɛbaa gbeekpamɔ yɛ bɔ ni nyɛbaabu nyɛshika nyɛha lɛ he.

“Mɔ fɛɛ mɔ kɛ woo aha enaanyo tsutsu.” (Romabii 12:10) Kɛ́ bo pɛ otsuɔ nii ni awoɔ bo nyɔmɔ lɛ, obaanyɛ okɛ woo aha ohefatalɔ lɛ kɛtsɔ oshika lɛ ni ooobu lɛ akɛ weku lɛ nɔ̃, shi jeee bo pɛ onɔ̃ lɛ nɔ.—1 Timoteo 5:8.

Kɛ́ nyɛ fɛɛ nyɛtsuɔ nii ni awoɔ nyɛ nyɔmɔ lɛ, nyɛteŋ mɔ fɛɛ mɔ baanyɛ ekɛ woo aha enaanyo kɛtsɔ shika ni mɔ fɛɛ mɔ náa, kɛ agbɛnɛ hu nibii wuji ni nyɛteŋ mɔ fɛɛ mɔ kɛ eshika lɛ heɔ lɛ ni eeeha enaanyo ale lɛ nɔ. Kɛ́ okɛ sane nɛɛ he nɔ ko tee ohefatalɔ lɛ, no baaha ekaná hekɛnɔfɔɔ yɛ omli ni ebaafite nyɛteŋ wekukpãa lɛ. Ehe ehiaaa ni okɛ ohefatalɔ lɛ asusu pɛsewa fɛɛ pɛsewa ni okɛbaahe nii lɛ he dani ofee nakai. Shi kɛ́ okɛ lɛ susuɔ nibii ni jara wa lɛ ahe dani okpɛɔ oyiŋ akɛ obaahe lɛ, no tsɔɔ akɛ okɛ woo haa ohefatalɔ lɛ waa.

KAA ENƐ OKWƐ: Nyɛbaa gbeekpamɔ yɛ shika abɔ ni nyɛteŋ mɔ fɛɛ mɔ kɛbaatsu nii ni ehe ehiaaa ni ebi mɔ kroko dã lɛ he, kɛ́ eji GH¢10, GH¢100, loo shika abɔ kroko po. Kɛji ootao ni okɛ shika ni fe nakai ahe nɔ ko lɛ, okɛ ohefatalɔ lɛ asusu he dã.

3. Nyɛŋmalaa nyɛgbɛjianɔtoi lɛ nyɛwoa wolo nɔ.

“Kɛ́ oto gbɛjianɔ ni otsu he nii dɛŋdɛŋ lɛ, obaaná nii pii.” (Abɛi 21:5, Contemporary English Version) Gbɛ kome ni obaanyɛ oto gbɛjianɔ oha wɔsɛɛ koni oná onitsumɔ dɛŋdɛŋ lɛ he sɛɛ ji ni oto weku lɛ shika he gbɛjianɔ. Nina ni bote gbalashihilɛ mli afii enumɔ nɛ lɛ kɛɛ akɛ: “Kɛ́ oŋma shika ni onáa kɛ bɔ ni okɛbaatsu nii oha lɛ owo wolo nɔ lɛ, ebaaha onaa akpɛ ohe diɛŋtsɛ. Ehaa onaa nɔ ni oshika lɛ baanyɛ atsu lɛ faŋŋ.”

Nyɛbaanyɛ nyɛtsɔ gbɛ ni yɔɔ mlɛo nɔ nyɛto nyɛshika he gbɛjianɔ. Darren ni ji nuu ko ni bote gbalashihilɛ mli afii 26 nɛ, ni yɔɔ bihii enyɔ lɛ kɛɛ akɛ: “Shishijee lɛ wɔkɛ wolo kotoku tsu nii. Wɔkɛ shika ni wɔkɛbaatsu nii yɛ otsi lɛ mli lɛ woɔ wolo kotokui srɔtoi amli. Ákɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, no mli lɛ wɔyɛ niyenii, hiɛtserɛjiemɔ, kɛ yikuu po shika he wolo kotokui. Kɛ́ wɔye shika ni yɔɔ wolo kotoku ko mli lɛ fɛɛ lɛ, wɔfaa shika kɛjɛɔ ekroko mli, shi wɔtswaa wɔfai shi be fɛɛ be akɛ wɔbaawo nakai nyɔmɔ lɛ kɛ wɔná shika nɔŋŋ.” Kɛ́ jeee shika diɛŋtsɛ okɛwoɔ nibii ahe nyɔmɔ, shi otsɔɔ elɛktrɔnik gbɛ̀i ni eba nɔ amrɔ nɛɛ lɛ ateŋ ekomɛi anɔ ofeɔ nakai lɛ, no lɛ ehe miihia waa akɛ oto gbɛjianɔ ni oŋmala nibii ni owoɔ amɛhe nyɔmɔ lɛ oshwie shi.

KAA ENƐ OKWƐ: Nyɛŋmalaa nibii fɛɛ ni amɛhe nyɔji tsakeee lɛ nyɛshwiea shi. Nyɛbaa gbeekpamɔ yɛ shika ni nyɛnáa lɛ mli abɔ ni nyɛbaajie kɛto lɛ he. No sɛɛ lɛ, nyɛŋmalaa nibii ni amɛhe nyɔji lɛ tsakeɔ daa, tamɔ niyenii, srawa hewalɛ, kɛ tɛlifoŋ he nyɔji nɛkɛ lɛ nyɛshwiea shi. No sɛɛ lɛ, nyɛŋmalaa shika ni nyɛyeɔ daa nyɔɔŋ nɔ lɛ nyɛshwiea shi kɛyashi be ko. Kɛ́ ehe bahia lɛ, nyɛfea tsakemɔi yɛ nyɛshihilɛ mli koni nyɛkahiɛa nyɔji babaoo.

4. Nyɛbaa gbeekpamɔ yɛ nɔ ni nyɛteŋ mɔ fɛɛ mɔ baafee lɛ he.

“Mɛi enyɔ hi fe mɔ kome, ejaakɛ kɛ́ amɛfee ekome kɛtsu nii lɛ amɛnyɛɔ amɛfeɔ nibii pii.” (Jajelɔ 4:9, 10, New Century Version) Yɛ wekui komɛi amli lɛ, wu lɛ ji mɔ ni kwɛɔ shika nɔ. Yɛ wekui krokomɛi amli lɛ, ŋa lɛ nyɛɔ etsuɔ sɔ̃ nɛɛ he nii. (Abɛi 31:10-28) Shi gbalashihilɛ mli hefatalɔi babaoo kpɛɔ amɛyiŋ akɛ amɛbaajara sɔ̃ nɛɛ he nitsumɔ amɛha amɛhe. Mario ni bote gbalashihilɛ mli afii 21 nɛ lɛ kɛɛ akɛ: “Miŋa kwɛɔ nibii tamɔ srawa hewalɛ, nu, kɛ nibii bibii krokomɛi ahe nyɔmɔwoo nɔ.” Ekɛshi sɛɛ akɛ: “Mi hu mikwɛɔ toowoo, nibii wuji ahe nyɔji ni wɔhiɛ lɛ he nyɔmɔwoo, kɛ tsũ nyɔmɔwoo nɔ. Wɔhaa wɔteŋ mɔ fɛɛ mɔ leɔ nɔ ni yaa nɔ, wɔfeɔ ekome kɛtsuɔ nii.” Ekɔɔɔ he eko gbɛ ni nyɛbaatsɔ nɔ kɛto gbɛjianɔ lɛ, nɔ ni he hiaa ji ni nyɛfee ekome kɛtsu nii.

KAA ENƐ OKWƐ: Nyɛsusua nyɛteŋ mɔ fɛɛ mɔ nyɛmɔi kɛ egbɔjɔmɔi ahe koni nyɛdamɔa nɔ kɛkpɛa nyɛyiŋ yɛ nɔ ni nyɛteŋ mɔ fɛɛ mɔ baafee lɛ he. Nyɔji fioo komɛi asɛɛ lɛ, nyɛsaa nyɛsusua gbɛjianɔtoo lɛ he ekoŋŋ. Nyɛjɛa nyɛsuɔmɔ mli nyɛfea tsakemɔi kɛ́ ehe bahia. Bɔni afee ni onu nitsumɔ ni ohefatalɔ lɛ tsuɔ, tamɔ nibii ahe nyɔmɔwoo loo nibii ahemɔ lɛ shishi lɛ, be kɛ beaŋ lɛ obaanyɛ ni okɛ ohefatalɔ lɛ atsake nitsumɔ ni otsuɔ lɛ.

Nɔ ni Esa akɛ Nyɛshika He Sanegbai Ajie lɛ Kpo

Esaaa akɛ nyɛshika he sanegbai haa suɔmɔ ni yɔɔ nyɛteŋ lɛ he jɔɔ. Leah ni bote gbalashihilɛ mli afii enumɔ nɛ lɛ na akɛ enɛ ji anɔkwale. Ekɛɛ akɛ: “Mi kɛ miwu ekase bɔ ni wɔbaagba shika he sane yɛ anɔkwale mli ni wɔshiuuu sane ko nɔ. Enɛ eha amrɔ nɛɛ wɔfeɔ ekome kɛtsuɔ nii, ni suɔmɔ ni yɔɔ wɔteŋ lɛ mli ewa waa.”

Kɛ́ gbalashihilɛ mli hefatalɔi susu bɔ ni amɛkɛ amɛshika baatsu nii amɛha lɛ he lɛ, no haa amɛjieɔ amɛgbɛkpamɔi kɛ shwelɛi akpo, ni enɛ maa nɔ mi akɛ amɛtuu amɛhe amɛha amɛgbalashihilɛ lɛ. Kɛ́ amɛfeɔ ekome kɛsusuɔ saji ahe dani amɛheɔ nibii ni jara wawai lɛ, etsɔɔ akɛ amɛyɛ bulɛ kɛha amɛhefatalɔi lɛ asusumɔi kɛ amɛhenumɔi. Kɛ́ amɛŋmɛ amɛteŋ mɔ fɛɛ mɔ gbɛ ní ekɛ shika abɔ ko atsu nii ni ehe ehiaaa ni ebi mɔ kroko lɛ dã lɛ, no tsɔɔ akɛ amɛyɛ hekɛnɔfɔɔ yɛ amɛteŋ mɔ fɛɛ mɔ mli. Nibii ni tamɔ nɛkɛ lɛ tsɔɔ akɛ suɔmɔ yɛ wekukpãa ko mli lɛɛlɛŋ. Yɛ anɔkwale mli lɛ, wekukpãa ni tamɔ nɛkɛ lɛ hi kwraa fe shika, no hewɔ lɛ sɛɛnamɔ bɛ he akɛ nyɛaataa saji anaa yɛ shika he!—w09 08/01-E.

^ kk. 3 Atsake gbɛi lɛ.

^ kk. 7 Biblia lɛ kɛɔ akɛ, “wu lɛ ji ŋa lɛ yitso,” no hewɔ lɛ wu lɛ ji mɔ tuuntu ni sɔ̃ kã enɔ akɛ etsɔɔ bɔ ni akɛ weku lɛ shika baatsu nii aha, kɛ agbɛnɛ hu mɔ ni esa akɛ ekɛ eŋa aye yɛ suɔmɔ mli ni efó eŋa lɛ nɔ mli.—Efesobii 5:23, 25.

BI OHE AKƐ . . .

  • Mɛɛ be nɛ ni mi kɛ mihefatalɔ lɛ jɛ mlijɔlɛ mli wɔgba shika he sane?

  • Mɛni manyɛ mawie loo mafee kɛtsɔɔ akɛ mihiɛ sɔɔ shika ni mihefatalɔ lɛ kɛyeɔ ebuaa weku lɛ?