DE DUA o sega ni rawa ni wilika na iVolatabu vakaIperiu, se o se sega mada ga ni bau raica e dua na kena ilavelave. Ia ena rairai uqeti iko mo vakamareqeta na iVolatabu sa toka rawa vei iko ena gauna qo, na nona sasaga na dauvakadidike ena ika16 ni senitiuri o Elias Hutter me tabaka e rua na itabataba vakaIperiu ni iVolatabu.

A sucu o Elias Hutter ena 1553 ena tauni lailai o Görlitz, sa toka nikua na tauni qori volekata na iyala ni vanua o Jamani, Poladi, kei Czech Republic. A vulica o Hutter ena Lutheran University mai Jena na vosa vakaIperiu kei na vosa vakaArame, lai dua sara na parofesa ni vosa vakaIperiu e Leipzig ni se qai yabaki 24. E kauai vakalevu ena ivakatagedegede ni vuli, mani tauyavutaka e Nuremberg e dua na koronivuli ni vuli vosa vakaIperiu, vaKirisi, vakaLatina kei na vosa vakaJamani. E rawa ni vulica e dua na vosa kece qori ena loma ga ni va na yabaki. E sega ni dua tale na koronivuli se univesiti ena gauna ya me vaka na kena e tauyavutaka o Hutter.

A tabaka o Hutter ena 1587 na itabataba vakaIperiu ni Veiyalayalati Makawa. E vakatokai na itabataba qori me Derekh ha-Kodesh, e yavutaki ena Aisea 35:8 qai kena ibalebale na “Sala Savasava.” E tukuni ni “vakasakiti na itabataba qo” ena ivakarau ni volavola e vakayagataki kina, qai vukei ira vakalevu na gonevuli ena nodra vulica na vosa vakaIperiu.

Me kilai na vuna e yaga kina vakalevu na iVolatabu vakaIperiu i Hutter, e vinaka mo kila e liu e rua na ituvaki dredre ena sotava e dua ni wilika na iVolatabu vakaIperiu. Kena imatai, e duidui na matanivola e vakayagataki ra qai sega ni kila e levu. Kena ikarua, na ikuriliu kei na ikurimuri e rawa ni vakavu veilecayaki. Kena ivakaraitaki, na vosa vakaIperiu נפשׁ (vakadewataki me ne’phesh), e kena ibalebale “bula.” Ena Isikeli 18:4, e biu na ikuriliu ה (ha), e kena ibalebale “na.” Ni cokoti vata na ה (ha) kei na נפשׁ (ne’phesh), e basika kina na vosa הנפשׁ (han·ne’phesh), se “na bula.” O koya e sega ni kila na vosa vakaIperiu ena nanuma ni rau duidui na vosa הנפשׁ (han·ne’phesh) kei na נפשׁ (ne’phesh).

A vakayagataka o Hutter e dua na ivakarau vou ni volavola me vukei ira kina nona gonevuli. E wasewasea na vosa vakaIperiu, eso me kata, eso tale me kua ni kata. Na vosa e vakabibitaki e kata, na ikuriliu kei na ikurimuri e sega ni kata. Na iwalewale rawarawa qori e vukei ira na gonevuli mera kila na vosa  bibi, qai yaga vakalevu ena nodra vuli vosa vakaIperiu. E vakayagataki tale ga na iwalewale qori ena ivakamacala e ra ni iVolatabu vakavalagi na New World Translation of the Holy Scriptures—With References. * E kata na vosa e vakabibitaki, ia e sega ni kata na ikuriliu kei na ikurimuri. Dua na kena ivakaraitaki e laurai toka ena itaba, na ivakarau ni volavola e vakayagataka o Hutter ena nona vakadewa ni Isikeli 18:4, kei na iwalewale e muri ena ivakamacala e ra ni tikinivolatabu vata ga qori ena Reference Bible.

A tabaka tale ga o Hutter na Veiyalayalati Vou ena 12 na vosa. E tabaki mai Nuremberg ena 1599 na itabataba qori qai vakatokai me Nuremberg Polyglot. A vinakata o Hutter me dua tale ga na itabataba vakaIperiu. E kaya ni “sega ni dua na ka vua ke vakayagataka e dua na ilavo levu” me volia kina e dua na vakadewa vakaIperiu ni iVolatabu vaKirisi vaKarisito. Ia kena seva ni sega ni kunea e dua na kena ilavelave. * A mani nanuma me sa vakadewataka ga na Veiyalayalati Vou, mai na vosa vaKirisi ina vosa vakaIperiu. E solia vakatabakidua sara ga nona gauna o Hutter ena vakadewa, mani vakaotia ena loma ni dua ga na yabaki!

Na cava e kilai me baleta na vakadewa vakaIperiu ni iVolatabu vaKirisi vaKarisito i Hutter? E tukuna o Franz Delitzsch na dauvakadidike ni vosa vakaIperiu ena ika19 ni senitiuri, ni laurai ena nona vakadewa vakaIperiu o Hutter ni kila vinaka na vosa era sega mada ga ni kila e levu na lotu vaKarisito. E kaya tale o Franz ni yaga me wiliki na vakadewa i Hutter, ni levu na gauna e donu vinaka sara ga na vosa e digia me vakayagataka.

A sega ni vutuniyau o Hutter ena nona vakadewa ni iVolatabu ni sega ni levu era volia. Ia e yaga vakalevu nona cakacaka. Kena ivakaraitaki, ena 1661 a vakavoutaka qai tabaka tale o William Robertson na vakadewa vakaIperiu ni Veiyalayalati Vou i Hutter. A cakava tale ga qori o Richard Caddick ena 1798. Ni vakadewa mai na vosa vaKirisi taumada, a vakacuruma o Hutter na yaca “Jiova” (יהוה, JHVH) ena vanua e laurai kina na icavuti Kyʹri·os (Turaga) kei na The·osʹ (Kalou). E cakava qori ke raica ni lavetaki mai na iVolatabu vakaIperiu na tikinivolatabu se kila ni vakaibalebaletaki tiko vei Jiova. E talei dina na ka e cakava o Hutter ni levu na vakadewa ni Veiyalayalati Vou sa sega ni vakayagataka na yaca ni Kalou. Ia na vakadewa i Hutter e vakayagataka na yaca ni Kalou, e ivakadinadina qori ni dodonu me vakalesui na yaca ni Kalou ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito.

Dua tale na gauna o raica na yaca ni Kalou, Jiova, ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito se na ivakamacala e ra ni Reference Bible, nanuma sara nona cakacaka o Elias Hutter kei na nona vakadewa vakasakiti ni iVolatabu vakaIperiu.