Parataisi! E dau vesumona na tikidua e vakarautaki me baleta na veivanua ni gade. Eso na vanua qori e vakatokai me “parataisi,” qai tukuni ni vanua ni vakacegu meda guilecava kina noda leqa se lomaocaoca kece. Ia eda kila vinaka ni oti na gade meda lesu i vale, e tavaki keda tale mai na leqa kei na lomaocaoca eda sotava tu e liu.

E veirawai vakalevu nikua na vakasama ni parataisi. E veiganiti kina me tarogi: ‘Na “parataisi” e dua ga na ka totoka me tatadrataki? Cava e dau tatadrataki kina na parataisi? Vakacava ena dua dina na parataisi?’

Sa vica vata na senitiuri na nona kauaitaka voli mai na kawatamata na vakasama ni parataisi. E vu ni nodra kauai e levu ni cavuti ena iVolatabu “e dua na were . . . mai Iteni, ena yasana vaka ina tokalau.” Cava e totoka kina na were qori? E kaya na iVolatabu: “E vakatubura na Kalou o Jiova mai na qele na vunikau kece ga e totoka na kena irairai qai vinaka me laukana.” Sa rauta me totoka na irairai ni were. ‘E tiko tale ga ena lomadonu ni were na vunikau ni bula,’ qori na ka e vakatubuqoroqoro duadua me baleta na were o Iteni.—Vakatekivu 2:8, 9.

E vakamacalataki ena Vakatekivu ni drodro tani mai Iteni e dua na uciwai e basogaiva. E se tu ga nikua e rua na uciwai, na uciwai o Taikirisi (se Itikeli) kei na uciwai o Uferetisi. (Vakatekivu 2:10-14; ivakamacala e ra) Erau drodro vaka ina toba o Perisia na uciwai e rua qori, ena vanua sa kilai nikua me o Iraki qai wili tu i Perisia ena gauna makawa.

E sega ni kurabuitaki gona na nodra vakabauta e levu na kai Perisia na vakasama ni parataisi e vuravura. E vakaraitaki tu ena dua na vale ni maroroi droini e Pennsylvania, Merika, e dua na droini ni Perisia ena ika16 ni senitiuri. E laurai toka ena droini e dua na were vakabai, e tubu tu kina na kau kei na senikau. Na vosa vakaPerisia ni “were vakabai” e kena ibalebale na “parataisi.” Na ka tale ga e laurai ena droini ni Perisia e tautauvata kei na ka e kaya na iVolatabu me baleta na totoka ni were o Iteni kei na drokadroka ni vanua.

Sa rogoci vakalevu na italanoa ni parataisi ena duidui vosa kei na veivanua e veiyasa i vuravura. Ni veitokiyaki na kawatamata e veiyasa i vuravura, e kauta vata kei koya na italanoa dina ni Parataisi. Oti e vica na senitiuri, na italanoa qori sa lai veicurumaki kei na vakabauta se na itukuni era bulia na duidui vanua. E levu mada ga nikua era vakatoka me parataisi na vanua era nanuma ni rairai totoka dina.

Era kaya eso na dau butuvanua nira sa kunea na parataisi a yali. Kena ivakaraitaki, a sikova na vanua o Seychelles ena 1881 e dua na turaganivalu mai Peritania o Charles Gordon. Na levu ni nona qoroya na totoka kei na drokadroka ni dua na vanua ni sarasara e vakatokai na Vallée de Mai, e tukuna sara ga o Charles ni oya na were o Iteni. Na vanua ni sarasara qori e dua vei ira na vanua e digitaki mai na veiyasa i vuravura me vakamareqeti, ena vuku ni kena totoka se ni tiko na kena isema ina itukutuku makawa ni dua na vanua. Ena ika15 ni senitiuri, a nanuma sara ga na dausoko mai Itali o Christopher Columbus ni sa kunea tale na were o Iteni ena gauna e butuka kina na yanuyanu o Hispaniola, sa kilai nikua me Dominican Republic kei Haiti.

E volai tu ena dua na ivola ni itukutuku makawa e vakatokai na Mapping Paradise, na ivakamacala ni sivia na 190 na mape erau laurai toka kina ena were o Iteni o Atama kei Ivi. E veivakurabuitaki ni dua vei ira na mape qori e kau mai na ivolavivigi na Beatus of Liébana ena ika13 ni senitiuri. E laurai sara toka e cake e dua na itaba ni parataisi, qai drodro tiko mai kina e va na uciwai eratou vakayacani tu me “Taikirisi,” “Uferetisi,” “Paisoni,” kei “Kioni.” Na uciwai qori eratou drodro ina va na yasa i vuravura, e tukuni ni vakatakarakarataka ya na tete ni lotu vaKarisito ena tutu i vuravura vava. Sa sega ni kilai na vanua dina a toka kina na  Parataisi a yali, ia e se vakasamataki tu ga na kena totoka.

E kilai na dauniserekali ni Igiladi ena ika17 ni senitiuri o John Milton ena nona serekali na Paradise Lost. E vakamacalataki kina na ka e tukuni ena Vakatekivu me baleta na valavala ca i Atama kei na nona vakatalai mai Iteni. Ni vakamacalataka ena nona serekali o Milton na yalayala me baleta na nona bula tawamudu tale e vuravura na kawatamata, e kaya: “Gauna ya, sa na parataisi na vuravura taucoko.” A qai vola o Milton na ikarua ni iwase ni serekali ya e vakatokai me Paradise Regained.

E vakadeitaki ena ivolatukutuku ni kawatamata ni a tu dina e vuravura na parataisi, ia a qai yali. Cava sa vakatitiqataki kina qori nikua? E kaya na ivola na Mapping Paradise nira “nakita na daunicioloji . . . mera vakalecalecava na itukutuku ni parataisi.”

Era vakavulica e levu na lotu na bula e lomalagi, sega ni bula ena parataisi e vuravura. Ia e kaya na iVolatabu ena Same 37:29: “O ira na yalododonu era na taukena na vuravura, era na qai bula tawamudu kina.” Ena rairai dredre me vakabauti na parataisi ena vuku ni ituvaki ni bula nikua, ia eda vakadeitaka vakacava ni na yaco dina na yalayala qori? *

E yalataka na Kalou o Jiova, a bulia na Parataisi ena ivakatekivu, ni na vakalesuya mai na ka a vakayali. Ena cakava vakacava qori? Nanuma tiko ni a vakavulici keda o Jisu meda masuta: “Me yaco mai na nomuni Matanitu. Me caka na lomamuni e vuravura me vaka e caka tiko mai lomalagi.” (Maciu 6:10) Na Matanitu qori e kena Tui o Jisu Karisito, ena sosomitaka na veiliutaki vakatamata qai lewa na vuravura. (Taniela 2:44) Ena “caka” na loma ni Kalou me baleta na parataisi e vuravura ena ruku ni veiliutaki ni nona Matanitu.

A uqeti vakalou o Aisea me parofisaitaka na ituvaki ena marautaki ena Parataisi, sa na oti kina na tiko yavavala kei na veileti e vakavuna tu na rarawa ni kawatamata nikua. (Aisea 11:6-9; 35:5-7; 65:21-23) E vinaka mo wilika sara ga na veitikinivolatabu mo vakadeitaka kina ni na yaco dina na yalayala ni Kalou me baleti ira na kawatamata talairawarawa. O ira na bula era na marautaka e rua na ka e vakayalia o Atama, na bula ena parataisi kei na veivakadonui ni Kalou.—Vakatakila 21:3.

Eda kila vakacava ni sega ni tadra wale ga na inuinui ni bula ena Parataisi e vuravura? Na iVolatabu sara ga e kaya: “E nei Jiova na lomalagi, ia sa solia na vuravura vei ira na luve ni tamata.” A se “yalataka makawa tu mai na Kalou, o koya e sega ni lasu rawa” na inuinui ni bula ena Parataisi e vuravura. (Same 115:16; Taito 1:2) Dua dina na inuinui totoka e yalataki tu ena iVolatabu, oya me marautaki tawamudu na bula ena Parataisi!