Mme Ntiense Jehovah ẹma ẹsịne ke otu mbon oro mbon Nazi ẹkewotde. Ini oro, mmọ ẹkedi n̄kpọ nte owo 35,000 kpọt ke Germany ye ke mme idụt oro mbon Nazi ẹkekarade, edi ẹma ẹwot n̄kpọ nte owo 1,500 ke otu mmọ. Ke ẹnanam ndụn̄ọde ẹban̄a mbon emi ẹkewotde, ntre ẹkeme ndidian ndusụk n̄kpọ ke se ẹwetde mi nte ini akade.

•  Mmọ ẹkekpa didie?

•  Ntak ẹkekọbọde mmọ?

•  M̀mọ̀n̄ ke mmọ ẹkekpa?

•  Ndusụk mbon oro ẹkewotde

•   Ẹkewowot: N̄kpọ nte Mme Ntiense Jehovah 400 ke ẹkewot ke Germany ye ke mme idụt emi mbon Nazi ẹkekarade. Ẹma ẹda ediwak ẹka esop ẹkebiere ikpe n̄kpa ẹnọ mmọ, ẹnyụn̄ ẹsịbe mmọ ibuot. Owo ikemenke ndusụk ika esop, ẹketotop ẹwot mîdịghe ẹyeyịri ẹwot.

•   Ke ufọk-n̄kpọkọbi: Mme Ntiense Jehovah emi ẹkekpade ke itie mbon Nazi ẹketan̄de mme owo ẹkedọn̄ ye ke nsio nsio ufọk-n̄kpọkọbi ẹma ẹbe owo 1,000. Ẹma ẹfịk ndusụk ẹnam utom ẹkpa, ẹtụhọde ndusụk ẹwot, ẹtem ndusụk biọn̄ tutu ẹkpan̄a; ndusụk mbịtmbịt, udọn̄ọ, m̀mê idiọk usọbọ okowot. Ọkpọsọn̄ ufen oro ẹkenọde mmọ ama anam ndusụk ẹsọp ẹkpan̄a, idem ke ẹma ẹkesana mmọ ẹyak ke utịt ọyọhọ ekọn̄ ererimbot iba.

•   N̄kpọ en̄wen ẹkedade ẹwot mmọ: Ẹkesịn ndusụk ke ubet ẹsịnde idiọk ofụm mmọ ẹn̄wek ẹkpa, ẹmen ndusụk ẹdomo ẹse nte obufa ibọk m̀mê obufa usụn̄ usọbọ editiede, mîdịghe ẹkịm ndusụk idiọk ibọk ẹwot.

 Ẹkekọbọ Mme Ntiense Jehovah sia mmọ ẹkenamde se Bible ọdọhọde. Ini ukara Nazi ẹkedọhọde mmọ ẹnam se Bible akpande, mmọ ikamaha. Mmọ ẹkemek “ndikop uyo Abasi nte andikara utu ke uyo owo.” (Utom 5:29) Mmọ ẹkenam emi ke usụn̄ iba.

1.   Mmọ ikesịnke idem ke mbubehe ukara. Mme Ntiense Jehovah ke ini ukara Nazi ikesịnke idem ke mbubehe ukara ukem nte Mme Ntiense Jehovah ke kpukpru idụt mfịn. (John 18:36) Oro akanam mmọ imaha nditiene

   •   Ndụk ekọn̄ m̀mê nditiene n̄n̄wam ẹn̄wana ekọn̄.—Isaiah 2:4; Matthew 26:52.

   •   Nsịn n̄wed mmek owo emi akpakarade m̀mê ndidi owo ukara Nazi.—John 17:16.

   •   N̄kọm flag m̀mê ndidọhọ “edinyan̄a enyene Hitler!”—Matthew 23:10; 1 Corinth 10:14.

2.   Mmọ iketreke ndinam n̄kpọ Abasi. Kpa ye oro ẹkekpande Mme Ntiense Jehovah ndinam n̄kpọ Abasi, mmọ ẹma ẹka iso

   •   Ẹsop idem man ẹbọn̄ akam ẹnyụn̄ ẹkpono Abasi.—Mme Hebrew 10:24, 25.

   •   Ẹkwọrọ Ikọ Abasi ẹnyụn̄ ẹnọ mme owo mme n̄wed ikọ Abasi.—Matthew 28:19, 20.

   •   Ẹfọn ido ye mbọhọidụn̄ mmọ, esịnede mme Jew.—Mark 12:31.

   •   Ẹsịn ndikan̄ mbuọtidem—inyịmeke ndisịn ubọk ke n̄wed ndọhọ ke mmimọ idịghe aba Mme Ntiense Jehovah Abasi.—Mark 12:30.

 Prọfesọ Robert Gerwarth ọkọdọhọ ke otu kpukpru mbon ẹkekọbọde ini oro, ke Mme Ntiense Jehovah “kpọt ke ukara Nazi ẹkekọbọ ke ntak se mmọ ẹnịmde.” a Mbon n̄kpọkọbi eken ẹma ẹnen̄ede ẹma nte Mme Ntiense Jehovah ẹkesọn̄ọde ẹda ye se mmọ ẹkpepde ke Bible. Owo n̄kpọkọbi kiet ke Austria ọkọdọhọ ete: “Mmọ imaha ndika ekọn̄. Mmọ ẹkam ẹnyịme ndikpa utu ke ndiwot owo.”

•   Ke itie mbon Nazi ẹkesidọn̄de mme owo ẹtụhọde: Ediwak Mme Ntiense Jehovah ẹkekpa do. Ndusụk itie ẹketan̄de mmọ ẹkedọn̄ edi Auschwitz, Buchenwald, Dachau, Flossenbürg, Mauthausen, Neuengamme, Niederhagen, Ravensbrück, ye Sachsenhausen. N̄kpọ nte Mme Ntiense Jehovah 200 ẹma ẹkpa ke Sachsenhausen kpọt.

•   Ke ufọk-n̄kpọkọbi: Ẹma ẹtụhọde ndusụk Mme Ntiense Jehovah ẹwot ke nsio nsio ufọk-n̄kpọkọbi. Ẹma ẹsinọ ndusụk mmọ nsio nsio unan ini ẹfakde mmọ mbụme, ndien unan oro ama owot ndusụk mmọ.

•   Ke itie ẹkesiwotde owo: Ẹkewot ata ediwak Mme Ntiense Jehovah ke ufọk-n̄kpọkọbi ita emi, Berlin-Plötzensee, Brandenburg, ye Halle/Saale. Ẹdiọn̄ọ n̄kpọ nte ufọk-n̄kpọkọbi 70 en̄wen emi ẹkewotde Mme Ntiense Jehovah.

•  Ekere Helene Gotthold

   Ẹkewot ke Plötzensee ke Berlin

   Helene ama enyene nditọ iba. Ẹma ẹmụm enye ẹkekọbi ediwak ini. Isan̄ kiet, ke 1937, ke ini ẹkemụmde enye ẹkefak mbụme, ẹma ẹmia enye tutu eyen akpa enye ke idịbi. Ke December 8, 1944, ẹma ẹda ukwak usịbe owo ibuot ẹsịbe enye ibuot ke ufọk-n̄kpọkọbi Plötzensee ke Berlin.

•  Ekere Gerhard Liebold

   Ẹkewot ke Brandenburg

   Ẹma ẹsibe Gerhard emi ekedide isua 20 ibuot, ke May 6, 1943, ke ukem ufọk-n̄kpọkọbi oro ẹkesịbede ete esie ibuot ke 1941. Gerhard ama ewet ke akpatre leta esie ọnọ ubon mmọ ye owo enye okoyomde ndidọ ete: “Mîkpedịghe Ọbọn̄ ọnọ mi odudu, n̄kpekemeke ndisan̄a ke usụn̄ emi.”

•  Ekere Rudolf Auschner

   Ẹkewot ke Halle/Saale

   Rudolf ekedi isua 17 kpọt ini ẹkesịbede enye ibuot ke September 22, 1944. Enye ọkọdọhọ ke akpatre leta oro enye ekewetde eka esie ete: “Ediwak nditọete ẹma ẹsan̄a ke usụn̄ emi, ami ndinyụn̄ nsan̄a ke ukem usụn̄ emi.”