Ẹmwata ne uhunmwu ẹmwẹ ẹre ẹmwẹ nii wa khin, agharhemiẹn wẹẹ, e manuskript nokaro ọghe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Kevbe Aramaik Gbẹn a ra ọghe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn i ghi rrọọ vbe ẹdẹnẹrẹ. Nọnaghiyerriọ, de vbene ima ghi ya rẹn hẹ wẹẹ, emwi ni rre Baibol ne ima mwẹ vbe ẹdẹnẹrẹ, ẹre ọ gele gha rre Ebe Nọhuanrẹn nokaro na ka wa gha gbẹn?

Ọkpa vbe usun emwi nọ rhie ewanniẹn ye inọta nii, vbọ gha de ọghe Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn, ọre ne Osanobua na gbe uhi ne Ivbi Izrẹl wẹẹ, ne iran gha gbẹnnẹ ẹmwẹ nọ rre uwu ẹre ladian ye ihe ọvbehe. b Vbe igiemwi, e Jehova keghi tama avbe ọba ọghe Izrẹl ne iran gha gbẹnnẹ emwi nọ rre ebe Uhi ladian ne egbe iran. (Diuteronomi 17:18) Deba ọni, Osanobua na we ne Ivbi e Livai gha gbaroghe ebe Uhi ne emwi rhọkpa ghẹ ru ẹre, kevbe wẹẹ, ne iran gha ma emwa emwi nọ rre uwu ẹre. (Diuteronomi 31:26; Nehimaia 8:7) Vbe Ivbi e Ju ghi ladian nẹ vbe imu vbe Babilọn, a na suẹn gha miẹn avbe ọgbenbe ni gbẹnnẹ emwi ladian ye ihe ọvbehe ra avbe skraib (Sopherim). (Ẹzra 7:6, futnot) Vbene ẹghẹ ya khian, avbe ọgbenbe na, keghi gbẹnnẹ Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn ladian ye ihe nibun; ebe ọkpa i rrọọ vbe iyeva (39) ẹre ọ rre Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Hibru Gbẹn.

Ebe eha i rrọọ vbe ọgban (27) ni rre Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn ghi vbo? Ukọ eso kevbe erhuanegbe Jesu Kristi eso ni ghaa rrọọ vbe ẹghẹ nẹdẹ, ẹre ọ ka wa gha gbẹn ebe ni rre Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn. Te Ivbi Otu e Kristi ni ghaa rrọọ vbe ẹghẹ nẹdẹ wa lele ukpowẹ ọghe avbe ọgbenbe ọghe Ivbi e Ju, iran na gbẹnnẹ emwi ni rre Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn ladian ye ihe ọvbehe. (Kọlọsi 4:16) Agharhemiẹn wẹẹ, Emperor Diocletian nọ ghaa kha yan e Rom kevbe emwa ọvbehe te hia ne iran giẹn ebe hia ọghe Ivbi Otu e Kristi ni ghaa rrọọ vbe ẹghẹ nẹdẹ, sokpan, ọ ma gba ẹre ne iran; te avbe manuskript nibun kevbe abọ eso ni dekẹe vbe Baibol na ka wa gha gbẹn ẹmwẹ Osanobua yi, wa ye rrọọ do fi ẹdẹnẹrẹ.

A vbe zedu Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn ghee ẹvbo ọvbehe. Usun ẹvbo na ka wa gha zedu e Baibol ghee ọre ẹvbo eso na ghaa zẹ vbe ẹghẹ nẹdẹ vbe na ghee Armenian, Coptic, Ethiopic, Georgian, Latin, kevbe Syriac.

Ẹghẹ ne emwa ya gbẹnnẹ e Baibol nẹdẹ ladian ye ihe ọvbehe, alughaẹn eso ghaa rre vbene iran ya gbẹnnẹ ọnrẹn. De vbene ima khian ghi ya rẹn emwi nọ gele rre Baibol nokaro na ka wa gha gbẹn?

A gha sẹtin ya emwi na guan kaẹn na gie ọmamwaemwi nọ tama ivbi esuku 100 ne iran gbẹnnẹ emwi nọ rre ako eso vbe ebe ọkpa ye ihe ọvbehe. Uhiẹn, a na dobọ miẹn wẹẹ, ebe ne iran ke gbẹnnẹ emwi nii ladian wiri, a gha ye sẹtin rẹn emwi nọ rre ebe nii, vbe a gha ya emwi ne ivbi esuku 100 nii gbẹnnẹ taa egbe. Adeghẹ a na miẹn wẹẹ, ivbi esuku nii ru abakuru eso ye emwi eso ne iran gbẹnnẹ, ọ gha lọghọ ne ehia wa ba emwi ku vbe ihe ọkpa. Erriọ vbe ye, emwa ni rri egie ebe gha ya abọ nibun ni ghi dekẹe vbe Baibol na ka wa gha gbẹn taa egbe, iran na vbe ya e Baibol nibun ne emwa ya obọ gbẹnnẹ ladian taa egbe, iran gha sẹtin bẹghe eke ne abakuru ye vbọ, iran ghi vbe rẹn emwi nọ gele gha rre Baibol nokaro na ka wa gha gbẹn.

De emwi nọ khian ya ima gha mwẹ ilẹkẹtin wẹẹ, emwi nọ ghaa rre Baibol nokaro na ka wa gha gbẹn, ẹre ọ gele rre Baibol ne ima tie vbe ẹdẹnẹrẹ? Vbe okpia ọkpa na tie ẹre F. F. Bruce nọ rri egie ebe vbe iruẹmwi e Baibol ghi guan kaẹn Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn, ne emwa mobọ tie ẹre Ile Ọghe Ọgbọn, ọ na wẹẹ: “Emwi nọ sẹ osẹ yọ wẹẹ, ẹmwẹ nọ rre Ile Ọghe Ọgbọn nọ rrọọ vbe ẹdẹnẹrẹ keghi re nọ gbae, sẹ ọghe avbe ebe ọvbehe hia na wa gele rẹn, ne ọmwa rhọkpa i khian sẹtin gbodan yi.” Ọ na vbe rhie te ẹre wẹẹ: “Akpawẹ te a gbẹn Ile Ọghe Ọgbọn vbene a vbe gbẹn ebe kẹkan, a i ghẹ te vbe miẹn ọmwa nọ gha sẹtin muan ẹmwẹ nọ rre uwu ẹre.”

Ọghe Grik Nọ Rrọọ: Vbe odẹ ukpo 1853 ya sẹ 1881, ikpia eva ni rri egie ebe na tie ẹre B. F. Westcott kevbe F.J.A. Hort kegha ru emwamwa eso nọ dekaẹn Baibol ọghe Grik ne iran gbẹn; vbe iran ghi ru emwamwa na, iran keghi ya ghee avbe manuskript ọghe Baibol nibun kevbe abọ eso ni ghi dekẹe vbe Baibol nẹdẹ, ne iran rẹnrẹn wẹẹ ẹmwẹ ni rrọọ wa kakabọ khọ ẹmwẹ ni rre uwu e Baibol na ka wa gha gbẹn. Vbe Agbaziro Ọghe Izedu Agbọn Ọgbọn Ọghe Baibol ghi zedu e Baibol ọghe iran vbe odẹ ukpo 1950, e Baibol ne B. F. Westcott kevbe F.J.A. Hort gbẹn na, ẹre iran mobọ gha ghee. Iran vbe ghee papyrus nẹdẹ na gbẹnnẹ e Baibol yi, ne emwa kha wẹẹ a gbẹn vbe odẹ ukpo 125 C.E ya sẹ 300 C.E. Ke ẹghẹ nii gha dee, ẹ i re avbiẹ e papyrus na gbẹnnẹ e Baibol yi ẹre a he miẹn. Deba ọni, e Baibol ughughan na wa gele rẹn rrọọ, ne emwa ni rri egie ebe gbẹn, vbe iyeke iran ghi ru ezanzan nibun nẹ; usun avbe Baibol na ọre Baibol ọghe Nestle kevbe Aland, kẹ kevbe ọghe United Bible Societies. A vbe rhie emwi eso ne emwa ni rri egie ebe miẹn vbe ezanzan ne iran ru, ba Izedu Agbọn Ọgbọn na dọlegbe gbẹn na.

Emwi na miẹn vbe avbe Baibol na wa gele rẹn na, keghi yae dewarorua wẹẹ, uviẹn eso ni rre Ebe Nọhuanrẹn Na Ya E Grik Gbẹn ne emwa eso zedu ẹre vbe ẹghẹ nẹdẹ, vbe na ghee King James Version, ma gha rre Ebe Nọhuanrẹn ne Osanobua dia emwa ya gbẹn; emwa ni ghi do gha gbẹnnẹ Ebe Nọhuanrẹn ye ihe ọvbehe, ẹre ọ viọ avbe uviẹn na ba ẹre. Vbọrhirhighayehẹ, rhunmwuda na na miẹn wẹẹ, a suẹn gha mwamwa ẹmwẹ ni rre Baibol ye dọmwadẹ uviẹn nẹ vbe odẹ ukpo 1550, emwi rhọkpa ma ghi gha rre avbe ako na ma ghi viọ avbe uviẹn na ya unu kaẹn na ba, ọ na ghi ye gboo. Nene avbe uviẹn na khin: Matiu 17:21; 18:11; 23:14; Mak 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luk 17:36; 23:17; Jọn 5:4; Iwinna 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; kevbe Rom 16:24. Ma rhie futnot lele dọmwadẹ ako ne avbe uviẹn na i ye vbe Baibol na.

Vbe nọ dekaẹn ẹmwẹ nọ taẹn na ya mu e Mak 16 sẹ ufomwẹ (uviẹn 9-20), kevbe ẹmwẹ ne kuẹi na ya mu e Mak 16 sẹ ufomwẹ, kẹ kevbe ẹmwẹ nọ rre Jọn 7:53–8:11, ọ dewarorua wẹẹ, erhọkpa i rre avbe manuskript nẹdẹ. Nọnaghiyerriọ, avbe ẹmwẹ nọ ma gba nii, ne emwa do viọ ba e Baibol i rre Baibol na, ne ima zedu ẹre.

Ẹmwẹ nọ rre Baibol ne ima zedu ẹre na keghi re ẹmwẹ ne emwa ni rri egie ebe kue yi wẹẹ, ọ gele gha rre Ebe Nọhuanrẹn nẹdẹ na ka wa gha gbẹn. Vbe igiemwi, vbe manuskript eso, Matiu 7:13 khare wẹẹ: “Wa la onurho ne huẹnrẹn la owa, rhunmwuda, te onurho ọfuan wa vbẹẹ, erriọ ẹre odẹ nọ rrie ọfuan ye gbodoo.” Sokpan, vbe Baibol eso na zedu ẹre, iran ma rhie “te onurho” ba ẹre. Vbọrhirhighayehẹ, a ghi mu ukpa mu uwerhẹn ghee avbe manuskript ni rrọọ, a na do bẹghe ẹre wẹẹ, ẹmwẹ nii ighẹ “te onurho” gele gha rre Baibol nẹdẹ na ka wa gha gbẹn. Ọni ẹre ọ si ẹre ne ima na rhie ẹmwẹ nii ba e Baibol na. Igiemwi nibun ọvbehe wa vbe rrọọ vberriọ. Vbọrhirhighayehẹ, alughaẹn ni rre avbe manuskript na ma kpọlọ gbe, iran ma vbe fi Ẹmwẹ Osanobua werriẹ.