Loko n’wana wa wena a ha ri ntsongo, a nga ha xiya leswaku vanhu van’wana va khoma van’wana hi ndlela leyi hambaneke hikwalaho ka nghohe kumbe tiko leri va humaka eka rona. U nga n’wi pfuna njhani n’wana wa wena leswaku a papalata ku ngheniwa hi moya wa xihlawuhlawu? U nga endla yini loko n’wana wa wena a khomiwa ku biha hikwalaho ka rixaka ra yena?

Eka nhlokomhaka leyi

•  Ndlela yo bula ni vana mayelana ni ku khoma vanhu va tinxaka tin’wana

•  Ndlela yo hlamusela xihlawuhlawu eka vana

•  Ndlela yo va vekela xikombiso

•  Loko n’wana wa wena a khomiwa ku biha hikwalaho ka rixaka ra yena

 Leswi u nga swi hlamuselaka. Ku na swilo swo tala swo tsakisa swo hambanahambana ku katsa ni mindhavuko yo tala emisaveni hinkwayo. Swilo leswi swi endla leswaku vanhu van’wana va khoma van’wana hi ndlela yo biha hi ku ya hileswi va langutekisaka xiswona kumbe ndlela leyi va endlaka swilo hayona.

 Hambiswiritano, Bibele yi dyondzisa leswaku vanhu hinkwavo va huma eka munhu un’we. Hi marito man’wana, hinkwerhu hi maxaka.

 “Hi kume leswaku loko vana va hina va endla xinghana ni vanhu va tinxaka tin’wana, va tivonela hi voxe leswaku munhu un’wana ni un’wana u fanele a kombiwa rirhandzu ni ku xiximiwa.”—Karen.

 Hi ku famba ka nkarhi, n’wana wa wena u ta twa swiviko swa mahungu swa ku khomiwa ka vanhu va tinxaka tin’wana hi ndlela leyi nga riki yinene hambi ku ri ku tlhela va xanisiwa. U nga swi hlamusela njhani leswi endlekaka? Swi titshege hi malembe ya n’wana wa wena.

•   Vana va malembe ya 3-5. Dokodela Allison Briscoe-Smith loyi a tshahiweke eka magazini wa Parents, u ri: “Vana lava ha riki vatsongo va swi tiva leswi nga swinene ni leswi nga riki swinene. Sweswo swi ta ku nyika nkarhi wa ku vulavula na vona mayelana ni ku khoma van’wana hi ndlela leyi nga riki yinene.”

•   Vana va malembe ya 6-12. Vana va malembe ya le xikarhi ka 6 na 12 va rhandza ku lava ku tiva naswona mikarhi yin’wana va vutisa swivutiso swo tika. Hlamula swivutiso sweswo hilaha u nga kotaka hakona. Burisana ni vana va wena hileswi va swi vonaka exikolweni, eka TV ni le ka Inthanete naswona u tirhisa mabulo wolawo tanihi hi nkarhi lowunene wo va hlamusela leswaku xihlawuhlawu xi bihile.

•   Vantshwa va malembe ya 13-19. Vantshwa va le xiyin’weni lexi evuton’wini va kotaka ku twisisa timhaka leti rharhanganeke swinene. Lawa i malembe lawa mutswari a pfulekelaka hi nkarhi wo burisana ni n’wana wa yena hi swiviko swa mahungu leswi vulavulaka hi xihlawuhlawu.

 “Hi bula ni vana va hina hi xihlawuhlawu hikuva i nchumu lowu va nga ta wu vona kumbe va hlangana na wona evuton’wini swi nga ri na mhaka leswaku va tshama kwihi. Loko va nga dyondzisiwi hi mhaka leyi ekaya, va nga ha tekelela swiendlo swa vanhu lava nga ni xihlawuhlawu. Vana va hina va nga ha byeriwa mavunwa lama vonakaka onge i ntiyiso.”—Tanya.

 Vana va dyondza eka swiendlo swa hina, hikwalaho i swa nkoka leswaku hi xiya ndlela leyi hi vulavulaka hayona ni swiendlo swa hina. Hi xikombiso:

•   Xana u endla xihlekiso hi vanhu va tinxaka tin’wana kumbe u nga va khomi kahle? Nhlangano wa le Amerika wa dyondzo ya vana ya mianakanyo wu te: “Vana va wena va swi vona leswi u swi endlaka ni ku yingisela leswi u swi vulavulaka naswona hi ntumbuluko va ta tekelela mahanyelo ya wena.”

•   Xana wa tiphina hi ku va swin’we ni vanhu lava humaka ematikweni man’wana? Alanna Nzoma loyi a nga dokodela wa vana, u ri: “Loko u lava vana va wena va va ni vuxaka ni vanhu va mindhavuko yo hambanahambana va fanele va sungula va vona wena u swi endla.”

 “Ku ringana malembe yo tala ndyangu wa hina a wu amukela vaendzi lava humaka ematikweni yo hambanahambana. Hi dyondze swakudya swa vona, vuyimbeleri ni ku tlhela hi ambala ni swiambalo swa ndhavuko wa ka vona. Loko hi vulavula ni vana va hina hi vanhu van’wana, a hi nga dzikisi mianakanyo ya hina eka tinxaka ta vona nakambe a hi papalata ku ndhundhuzela ndhavuko wa hina.”—Katarina.

 Hambileswi vanhu va tshamelaka ku vulavula hi ku khomana ku fana kambe ku ni xihlawuhlawu lexikulu emisaveni hinkwayo. Leswi swi vula leswaku swi nga endlaka n’wana wa wena a nga khomiwi kahle ngopfungopfu loko a wela eka rixaka ra vanhu lava vengiwaka. Loko sweswo swi endleka . . .

 Kuma ntiyiso wa mhaka. Xana munhu wa kona a lo tiyimisela ku ku khoma hi ndlela leyi nga riki yinene kumbe u lo swi endla hileswi a nga rhangangiki a ehleketa? (Yakobo 3:2) Xana swi lava leswaku ku kumeka munhu a ta vulavula na yena hileswi a swi endleke kumbe swo lava u yi ba hi makatla mhaka yoleyo?

 Swi le rivaleni leswaku swi lava ku ringanisela. Bibele yi hi nyika xitsundzuxo lexi xa vutlhari: “U nga hatliseli ku hlundzuka.” (Eklesiasta 7:9) Xihlawuhlawu i xiphiqo lexikulu kambe sweswo a swi vuli swona leswaku mikarhi hinkwayo loko munhu wo karhi a nga ku khomi kahle, u venga rixaka ra wena.

 I ntiyiso leswaku swiyimo swa hambana, hikwalaho rhanga u kumisisa leswaku ku endleke yini u nga se teka goza.

 Endzhaku ka loko u kumisise leswi endlekeke, tivutise:

•   ‘Xana n’wana wa mina u ta vuyeriwa loko a tibyela leswaku munhu un’wana ni un’wana u na xihlawuhlawu naswona mikarhi hinkwayo loko munhu wo karhi a nga n’wi khomi kahle u va a endla tano hikwalaho ka xihlawuhlawu?’

•   ‘Xana n’wana wa mina u ta vuyeriwa loko a yingisa xitsundzuxo xa le Bibeleni lexi nge: “U nga tekeli enhlokweni hinkwaswo leswi vanhu va swi vulaka”?’—Eklesiasta 7:21.

 Ku vuriwa yini loko munhu wo karhi a ku khoma hi ndlela leyi nga riki yinene hi vomu? Pfuna n’wana wa wena a vona leswaku ndlela leyi a angulaka hayona yi nga ha antswisa xiyimo kumbe yi xi nyanyisa. Mikarhi yin’wana munhu loyi a endlaka xihlekiso hi van’wana, a va xanisa kumbe ku va khoma hi ndlela leyi nga riki yinene u langutele leswaku va angula. Eka swiyimo swo tano nchumu wa nkoka lowu u nga wu endlaka ku nga ha va ku swi ba hi makatla leswi endlekeke.

 Hi hala tlhelo, n’wana wa wena a nga vulavula ni loyi a n’wi khomeke hi ndlela leyi nga riki yinene loko xiyimo xi pfumela ku endla tano. Kumbexana n’wana wa wena a nga ha vula leswi hi ndlela yo rhula: “Ndzi ehleketa leswaku leswi u nga swi vula kumbe ku swi endla a swi tshamisekanga.”

 Ku vuriwa yini loko u lava ku vika mhaka yoleyo? Loko vuhlayiseki bya n’wana wa wena byi ri ekhombyeni kumbe ku ri ni xivangelo xin’wana lexi ku endlaka u vona onge mhaka yoleyo a yi fanelanga yi biwa hi makatla, u ntshunxekile ku vulavula ni valanguteri va xikolo kumbe u ya emaphoriseni loko swi laveka.