HI LEMBE-XIDZANA ra vumune B.C.E., jaha ra le Makedoniya leri vuriwaka Alekzanda ri endle leswaku tiko ra Grikiya * ri tekeriwa enhlokweni etimhakeni ta matimu. Entiyisweni, ri endle leswaku Grikiya wu va mfumo wa vuntlhanu wa matimba ematin’wini ya Bibele naswona hi ku hatlisa ri vuriwe Alekzanda Lonkulu. Mimfumo leyi veke kona ku sungula a ku ri Egipta, Asiriya, Babilona na Meda-Peresiya.

Endzhaku ka rifu ra Alekzanda, mfumo wakwe wu avanile kutani wu sungula ku nga ha vi na matimba. Hambiswiritano, Grikiya a ri kuceteriwa hi ndhavuko wa rona, ririmi, vukhongeri ni filosofi leyi veke kona nkarhi wo leha endzhaku ka loko mfumo wa politiki wu herile.

Rungula ra Bibele a ri vuli leswaku ku ni vaprofeta va Xikwembu lava hanyeke hi nkarhi wa mfumo wa Grikiya naswona ku hava tibuku leti huhuteriweke ta Bibele leti tsariweke hi nkarhi wolowo. Nilokoswiritano, mfumo wa Grikiya a wu tekiwa wu ri wa nkoka eka vuprofeta bya Bibele. Ku engetela kwalaho, Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki lawa hi ntolovelo ma vitaniwaka Testamente Leyintshwa, hakanyingi ma kombetela eka nkucetelo wa Magriki. Entiyisweni, eIsrayele a ku ri ni khume ra miti ya Magriki leyi vuriwaka Dekapolisi, leyi hi rito ra Xigriki yi vulaka “khume ra miti.” (Matewu 4:25; Marka 5:20; 7:31) Bibele yi vulavula hi xifundzha lexi ko hlayanyana naswona tibuku ta matimu ni tiyindlu to saseka ta mintlango, tiholo ta mintlangu, titempele ni tindhawu to hlambela eka tona swi kombisa leswaku xifundzha lexi a xi ri kona.

 Nakambe Bibele yi tlhela yi hlamusela swilo swo tala hi ndhavuko ni vukhongeri bya muti wa Grikiya, ngopfu-ngopfu eka buku ya Mintirho leyi tsariweke hi dokodela Luka. Xiya swikombiso swi nga ri swingani:

Loko Bibele yi hlamusela swiendlakalo leswi endlekeke hi nkarhi wa riendzo ra muapostola Pawulo eAtena hi 50 C.E., yi vula leswaku muti a wu “tele swifaniso swa hava.” (Mintirho 17:16) Vumbhoni bya matimu byi tiyisekisa leswaku muti wa Atena ni tindhawu ta wona a ti tele hi swifaniso swa hava swa vukhongeri ni tindhumbha.

Mintirho 17:21 yi vula leswaku “Vaatena hinkwavo ni vanhu vambe lava endzeke kona a va tirhisa nkarhi wa vona wo hungasa va rungulelana swo karhi kumbe ku yingisa swilo swo karhi leswintshwa.” Matsalwa ya Thucydides na Demosthenes ma kombisa ku vilela ka Vaatena hi ku vulavula ni hi ku phikizana.

Hi ku kongoma Bibele yi vula leswaku “vativi va filosofi va Vaepikuro ni Vastoyika va kanetana na [Pawulo],” hambi ku ri ku n’wi yisa eka Areyopago leswaku a ta twa swo tala leswi Pawulo a a ta swi vula. (Mintirho 17:18, 19) Vaatena swin’we ni Vaepikuro ni Vastoyika a va tiviwa hi tifilosofi to tala.

Pawulo u kombetele eka alitari ya Vaatena leyi a yi tsariwe leswi “Eka Xikwembu Lexi Nga Tiviwiki.” (Mintirho 17:23) Tialitari leti a ti nyiketeriwa eka xikwembu lexi nga tiviwiki a ti akiwe hi Epimenides wa le Kreta.

Eka marito yakwe lawa a ma kongomisa eka Vaatena, Pawulo u tshahe marito lama nge “hikuva na hina hi rixaka ra xona,” a vula leswaku a nga kona mutlhokovetseri ni un’we la vuleke marito wolawo, kambe ma vuriwe hi “van’wana va vatlhokovetseri lava nga exikarhi ka n’wina.” (Mintirho 17:28) Vatlhokovetseri lava va Magriki a ku ri Aratus na Cleanthes.

Hikwalaho ka xivangelo lexi twalaka, xidyondzi xin’wana xi gimete hi ku vula leswi: “Mhaka ya Pawulo yo endzela eAtena eka mina yi tikomba yi ri ni vumbhoni bya vanhu lava swi voneke hi mahlo.” Ku nga tlhela ku vuriwa leswi fanaka malunghana ni nhlamuselo ya Bibele ya mintokoto ya Pawulo le Efesa wa Asia Minor. Hi lembe-xidzana ro sungula C.E., muti lowu a wu hlayisa vunghana bya wona ni vukhongeri bya vuhedeni bya Magriki, lexi a xi xiyeka ngopfu a ku ri ku gandzeriwa ka xikwembukati xa Artemi.

Tempele leyi a ku gandzeriwa Artemi eka yona, i yin’wana ya titempele ta nkombo leti hlamarisaka  eminkarhini ya khale, yi hlamuseriwa minkarhi yo hlayanyana ebukwini ya Mintirho. Hi xikombiso, hi byeriwa leswaku vutirheli bya Pawulo le Efesa byi khunguvanyise Demetriyo mufuri wa silivhere, loyi a ri ni bindzu leri a ri famba kahle ro endla tindhumba ta silivhere ta Artemi. Demetriyo loyi a a hlundzukile u te: “Hilaha Pawulo a khorwiseke ntshungu lowukulu hakona kutani a wu hambukisela eka mavonelo man’wana, a vula leswaku leswi endliweke hi mavoko a hi swikwembu.” (Mintirho 19:23-28) Kutani Demetriyo u sungule ku kucetela ntshungu wa vapfukeri, kutani wu huwelela wu ku: “Artemi wa Vaefesa u Nkulu!”

Namuntlha u nga endzela marhumbi ya le Efesa ni ndhawu ya tempele ya Artemi. Ku tlula kwalaho, matsalwa ya le Efesa ma tiyisekisa leswaku swifaniso a swi endleriwa ku xixima swikwembukati nileswaku silivhere a yi furiwa emutini wolowo.

Kwalomu ka malembe ya 200 Alekzanda Lonkulu a nga si sungula ku fuma, Daniyele Muprofeta wa Yehovha Xikwembu u tsarile malunghana ni mfumo wa misava a ku: “Waswivo, a ku ri ni xiphongo lexi humaka evupela-dyambu ehenhla ka vuandlalo bya misava hinkwayo, a xi nga yi khumbi misava. Loko ku ri xiphongo lexi, exikarhi ka mahlo ya xona a ku ri ni rimhondzo leri xiyekaka. Kutani xi ta xi kongome khuna leri ri nga ni timhondzo timbirhi, . . . xi tsutsumela eka rona hi vukarhi lebyikulu. Kutani . . . xi hlasela khuna, xi tshova timhondzo ta rona timbirhi, khuna a ri nga ri na wona matimba yo yima emahlweni ka xona. Hiloko xi ri lahlela emisaveni, xi ri kandziyela . . . Loko ku ri xiphongo, xi tikukumuxe ngopfu; kuteloko xi va ni matimba, rimhondzo lerikulu ri tshoveka, kutani ematshan’weni ya rona ku humelela ta mune leti xiyekaka, etlhelo ra timheho ta mune ta matilo.”—Daniyele 8:5-8.

Xana marito lawa a ma kongomisiwe eka mani? Daniyele wa hlamula: “Khuna leri u ri voneke ri ri ni timhondzo timbirhi ri yimela tihosi ta Meda na Peresiya. Xiphongo lexi nga ni voya xi yimela hosi ya Grikiya; loko ku ri rimhondzo lerikulu leri a ri ri exikarhi ka mahlo ya xona, ri yimela hosi yo sungula.”—Daniyele 8:20-22.

Anakanya hi sweswo! Hi nkarhi wa ku fuma ka mfumo wa matimba wa Babilona, Bibele yi profete leswaku mimfumo leyi nga ta landzela i mfumo wa Meda-Peresiya na Grikiya. Tlhandlakambirhi, hi laha swi vuriweke ha kona ka ha ri emahlweni, hi ku kongoma Bibele yi vule leswaku “kuteloko xi va ni matimba, rimhondzo lerikulu”—Alekzanda—ri ta tshoveka, naswona ri ta siviwa hi tin’wana ta mune, ku engetela kwalaho ku hava ni rin’we leri nga ta va ra ntukulu wa Alekzanda.—Daniyele 11:4.

Vuprofeta byebyo byi hetiseke hi ku helela. Alekzanda u ve hosi hi 336 B.C.E., naswona ku nga si hela malembe ya nkombo u hlule Hosi ya matimba ya Peresiya Dariyosi wa Vunharhu. Endzhaku ka sweswo, Alekzanda u hambete a andzisa mfumo wakwe kukondza a fa a nga si mila ni meno hi 323 B.C.E., a ri ni malembe ya 32. Ku hava ni un’we la tlhandlameke Alekzanda hi ku helela tanihi mufumi, hambi ku ri vatukulu vakwe. Buku leyi nge The Hellenistic Age, yi vula leswaku ematshan’weni ya sweswo, valandzeri vakwe va mune lava tlakukeke—Lysimachus, Cassander, Seleucus, na Ptolemy “va tivule tihosi” kutani va teka mfumo.

Hi nkarhi lowu a ri karhi a andzisa mfumo wakwe, Alekzanda u tlhele a hetisisa vuprofeta byin’wana bya Bibele. Hi xikombiso, muprofeta  Ezekiyele na Zakariya lava hanyeke hi lembe-xidzana ra vutsevu ni ra vunkombo B.C.E., va profete hi ku lovisiwa ka muti wa Tiri. (Ezekiyele 26:3-5, 12; 27:32-36; Zakariya 9:3, 4) Ezekiyele u tlhele a tsala leswaku maribye ni ritshuri swi ta vekiwa “exikarhi ka mati.” Xana marito wolawo ma hetisekile?

Xiya leswi masocha ya Alekzanda ma swi endleke loko ma rhendzele Tiri hi 332 B.C.E. Ma suse masalela ya xiphemu lexikulu xa muti wo sungula wa Tiri kutani ma cukumeta thyaka elwandle leswaku ma aka buloho ro ya exihlaleni xa muti wa Tiri. Rhengu ra wona ri tirhile, naswona muti wa Tiri wu lovisiwile. Mulavisisi wa lembe-xidzana ra vu-19 u vule leswaku “vuprofeta malunghana na Tiri byi hetisekile, hambi ku ri lebyi nga nyawuriki.” *

Ku hlula ka Alekzanda a swi tisanga misava yo rhula leyi sirhelelekeke. Endzhaku ko kambisisa nkarhi wa ku fuma ka Magriki ya khale, xidyondzi xin’wana xi xiye leswi: “Xiyimo xa vanhu . . . xi cince hakatsongo-tsongo.” Leswi swi vonake ematin’wini ya vanhu naswona swi tiyisekisa marito ya le Bibeleni lama vulaka leswaku ‘munhu u fuma munhu ku n’wi endla swo biha.’—Eklesiasta 8:9.

Hambiswiritano, tihulumendhe leti dyisaka vanhu mbitsi a ti nge tshami hi laha ku nga heriki, hikuva Xikwembu xi simeke hulumendhe leyi tlakukeke ku tlula ta vanhu. Mfumo wa Xikwembu wu ta herisa mimfumo hinkwayo ya vanhu naswona vanhu lava wu nga ta va fuma va ta tiphina hi ku rhula ni nsirhelelo wa xiviri hi laha ku nga heriki.—Esaya 25:6; 65:21, 22; Daniyele 2:35, 44; Nhlavutelo 11:15.

Hosi ya Mfumo wa Xikwembu a ku na yin’wana handle ka Yesu Kreste. Ku hambana ni mimfumo ya vanhu leyi minkarhi hinkwayo yi lavaka ku lawula kambe yi nga riki na mhaka ni vanhu, Yesu u susumetiwa hi ku rhandza Xikwembu ni vanhu. Malunghana na yena, mupisalema u profete a ku: “Yi ta kutsula xisiwana lexi kombelaka ku pfuniwa, ni la xanisekaka ni hinkwavo lava nga riki na mupfuni. Yi ta va ni nsovo eka loyi a pfumalaka ni loyi a nga xisiwana, yi ta ponisa moya-xiviri wa swisiwana. Yi ta kutsula moya-xiviri wa vona eku tshikileriweni ni le madzolongeni.”—Pisalema 72:12-14.

Xana u lava Mufumi wo tano? Loko swi ri tano, u ta va u endla kahle loko u kambisisa mfumo wa vutsevu wa matimba wa misava ematin’wini ya Bibele ku nga Rhoma. Loko Muponisi loyi ku profetiweke ha yena a velekiwa a ku fuma mfumo wa Rhoma naswona u endle swilo leswi nga rivalekiki ematin’wini ya vanhu. Hi kombela u hlaya xihloko xa vutsevu eka swihloko leswi swa ntlhandlamano, lexi u nga ta xi kuma eka nkandziyiso lowu landzelaka wa magazini lowu.