Skip to content

Skip to table of contents

Ibbaibbele Ndibbuku Ndyomukonzya Kusyoma-Cibeela 4

Ibbaibbele Ndibbuku Ndyomukonzya Kusyoma-Cibeela 4

Ibbaibbele Ndibbuku Ndyomukonzya Kusyoma-Cibeela 4

Mediya a Persia Kuciindi ca Bbaibbele

Eeci ncibalo cane mumulongo wazibalo zyamu “Sinsimuka!” izili ciloba izibandika masi aayendelezya nyika yoonse aali ciloba aambwa mu Bbaibbele. Makanze ngakutondezya kuti Bbaibbele lilasyomeka alimwi lyakasololelwa a Leza akuti mulumbe uuli mumo ulapa bulangizi bwakuti mapenzi oonse aaboola akaambo kalunya lwabasikudyaaminina bantunyina ayoomana.

MATONGO aamaanda aabami amasena nkobakali kuzikkilwa ncitondezyo buyo cabupati, anguzu, alimwi abuvwubi bwabulelo bwaba Mediya a Persia bwansiku. Bwami bwa Mediya a Persia kabutanakamantana, bwami bwa Mediya mbobwakali kweendelezya. Pele mu 550 B.C.E., ibana Mediya bakatalika kweendelezyegwa a Mwami wa Persia, Koresi II, walo iwakazooba muleli wabwami bwa Mediya a Persia. Bulelo oobu bwakali kubusena bwakunkomwe ya Persia nkoili kunyika. Asyoonto-syoonto bulelo oobu bwakakomena kuzwa ku Lwizi lwa Aegean kuya ku Egepita kusikila ku India nkoili kunyika alimwi akubikkilizya a Juda.

Bwami bwa Mediya a Persia bwakalela cisi ca Juda myaka iinda ku 200—kuzwa ciindi Babuloni naakanyonyoonwa mu 539 B.C.E. kusikila mane abwalo nobwakazundwa abana Giliki mu 331 B.C.E. Mabbuku manji amu Bbaibbele alaamba zyintu zipati-pati zyakacita kuciindi eeco.

Makani Aazyakaindi Aasyomeka

Ibbaibbele lilatwaambila kuti Mwami Koresi II wakaangulula ba Juda bakali mubuzike mu Babuloni, akubazumizya kupiluka ku Jerusalemu kuyooyakulula tempele lya Leza ndyobakanyonyoona bana Babuloni mu 607 B.C.E. (Ezara 1:1-7; 6:3-5) Makani aaya aleendelana azyakalembwa alukaye lutegwa Cyrus Cylinder lwakavwukkulwa mu 1879 mumatongo a Babuloni wansiku. Ibulembo bwaamba zyina lya Koresi alimwi akupandulula mulawo ngwaakajisi wakupilusya bazike kucisi cokwabo antoomwe azyintu zyabukombi bwabo. Mulembi wa Bbaibbele Isaya wakalemba majwi aabusinsimi bwa Jehova kujatikizya Koresi aakuti: “Coonse ncinjanda, uuti ambile Jerusalemu kuti, Uyooyakululwa, akwaambila intempele kuti, Intalisyo zyako ziyoosimpwa.”—Isaya 44:28.

Ibbuku lya Ezara 6:3, 4 lyaamba kuti Koresi wakalailila kuti mali aakuyakuluzya tempele “apegwe kuzwa kuŋanda yamwami.” Kaambo aaka ikagambya kaleendelana anzyaamba mabbuku aanyika aamba zyakaindi. Ibbuku lyakuti Persia and the Bible lyakati: “Wakali mulawo wakali kutobelwa lyoonse abami ba Persia wakugwasyilizya kuyakulula masena aabelesyegwa kukomba mubulelo bwabo.”

Ibbaibbele litwaambila kuti basikukazya bana Juda bakalembela Dariyo Mupati (alimwi iwiitwa kuti Dariyo I) kukazya ncobakaamba bana Juda cakuti Koresi wakabazumizya kuyakulula tempele. Dariyo wakalailila kuti pepa lyakusaanguna lyakajisi mulawo wakubazumizya kuyakulula tempele liyandaulwe. Ino ncinzi ncobakajana? Ibbuku lyakalembedwe mulazyo wa Koresi bakalijana mumunzi mupati wa Akimeta. Mukwiingula, Dariyo wakalemba kuti: “Ndime Dariyo. Ndapa mulazyo. Kucitwe obo cakufwambaana.” Mpoonya kukasyigwa kwamulimo kwakamana. *Ezara 6:2, 7, 12, 13.

Mabbuku aanyika alaazuminizya makani aaya. Koresi wakali kukkalila ku Akimeta ciindi cacilimo alimwi kuboneka kuti mulawo wakwe wakulembela nkuko. Alimwi nzyobakajana basikuvwukkula zyakaindi zitondezya kuti bami ba Mediya a Persia bakali kwaabikkila maano kapati makani abukombi aakali kujatikizya bulelo bwabo alimwi bakali kulemba magwalo kutegwa bamane mazwanga.

Businsimi Busyomeka

Muciloto cakasololelwa a Leza, musinsimi Daniele wakabona banyama bone bakali kutobelana kabazwa mulwizi alimwi umwi aumwi wakali kwiiminina bwami mbobwakali kuyootobelana mukweendelezya nyika. Munyama wakusaanguna, wakali syuumbwa uulaamababa wakali kwiiminina Babuloni. Munyama wabili, wakali “mbuli masekese [cibbeya].” Cibalo cilazumanana kwaamba kuti: “Lino wakaambilwa kuti, Buka, ulye nyama nyingi.” (Daniele 7:5) Ooyu munyama uuyoosya wakali kwiiminina Mediya a Persia.

Mbubwenya mbuli mbwaakasinsima Daniele, Mediya a Persia wakali kuyandisisya kuzunda. Kakutanainda ciindi kuzwa Daniele naakalota, Koresi wakabazunda bana Mediya alimwi wakalwana abana Lidiya abana Babuloni. Imwanaakwe Cambyses II wakazunda Egepita. Mukuya kwaciindi baleli ba Mediya a Persia bakazumanana kukomezya bulelo bwabo.

Ino inga twabusyoma buti bupanduluzi oobu? Muciloto cimbi cakakozyenye acakusaanguna, Daniele wakabona mugutu “ulaya budinkaula koonse koonse, kumbo akunyika akumusanza.” Businsimi bwakazuzikizyigwa ciindi Mediya a Persia nobakatalika ‘kudinkaula’ zisi zimbi kulabikkilizya a Babuloni iwakali aanguzu. Mungelo wa Leza wakamupandulwida Daniele ciloto eeci ncocakali kwaamba wakati: “Mugutu ngowakabona uuli ameja obile–nkokuti bami ba-Mediya aba-Persia.”Daniele 8:3, 4, 20.

Kuyungizya waawo myaka 200 Babuloni katanazundwa, musinsimi Isaya wakaambilide limwi izyina lyamwami muna Persia wakali kuyoozunda—watakalina zyalwa—ambwaakali kuyoozunda Babuloni. Isaya wakalemba kuti: “Mbuboobu Jehova mbwaambila munanike wakwe Koresi, nguwenya ngundajata kujanza lyalulyo kuti mfwiinsye bamasi kubusyu bwakwe akwaangununa bami muzibuno nkamujalwide milyango akukasya zitendele kujalwa.” (Isaya 45:1) Isaya a Jeremiya boonse bakasinsima kuti “tulongalonga” naa migelo mwalo mulonga wa Firate mowakali kutila cakazooba cizyiba cipati mwida alimwi cilamfu kuyaansi, cakali kuyooyuminina. (Isaya 44:27; Jeremiya 50:38) Basikwiiya zyakaindi bana Giliki ba Herodotus aba Xenophon bakaamba kuti Bbaibbele ncobeni lililuzi mumakani aabusinsimi kubikkilizya akaambo kakuti Koresi wakanyonyoona munzi wabana Babuloni masiku aayo ngawonya nobakali kusekelela. (Isaya 21:5, 9; Daniele 5:1-4, 30) Koresi naakamana kunyona Mulonga wa Firate, basikalumamba bakwe bakanjila mumunzi akubelesya milyango yatakajalidwe yakali kumbali amulonga, aboobo kunyina nobakajana buyumuyumu. Mubusiku bomwe buyo Babuloni iwakali aanguzu wakanyonyoonwa!

Eeci icakacitika cakasololela kukuzuzikizyigwa kwabusinsimi abumwi bugambya. Musinsimi Jeremiya wakaambilide limwi kuti bantu ba Leza bayootolwa mubuzike ku Babuloni akukkala myaka iili 70. (Jeremiya 25:11, 12; 29:10) Businsimi oobu bwakazuzikizyigwa aciindi ceelede alimwi bazike bakazumizyigwa kuti bapiluke kucisi cokwabo.

Bbaibbele Lilapa Bulangizi Mbomukonzya Kusyoma

Nokwainda kaindi kasyoonto kuzwa ciindi ba Mediya a Persia nobakazunda Babuloni, Daniele wakalemba businsimi butugwasya kumvwisya cintu cakali kuyoocitika mukuzuzikizyigwa kwamakanze aa Leza kujatikizya bantu. Mungelo Gabriyeli wakaambila Daniele ciindi Mesiya—“lunyungu” lwakasyomezegwa mulugwalo lwa Matalikilo 3:15—naakali kuyoolibonya. Mungelo wa Leza wakati: “Kuzwa kuciindi camulazyo wakubusya awakuyakulula Jerusalemu kusikila kuciindi cakusika kwamwami uunanikidwe, kuyooba insondo zili musanu azibili. Lino insondo zili makumi aali musanu alimwi ansondo zyobile,” nkokuti nsondo zili 69 antoomwe. (Daniele 9:25) Ino ciindi cabusinsimi oobu cakatalika lili?

Nokuba kuti Koresi wakabazumizya bana Juda kupiluka kucisi cokwabo naakanyonyoonwa buyo Babuloni, kwakainda myaka minji Jerusalemu katana kuyakululwa. Mu 455 B.C.E., Mwami Aritasasta wakazumizya sikumukutaukila wakwe muna Juda Nehemiya kuti ajokele ku Jerusalemu kutegwa akagwasyilizye mumulimo wakuyakulula bulambo bwamunzi wa Jerusalemu. (Nehemiya 2:1-6) Aaya ngaakali matalikilo aansondo zili 69.

Nokuba boobo, nsondo eezyi zili 69 tiizyakali nsondo nzyotuzyi zyamazuba aali ciloba pe, pele zyakali nsondo zyamyaka. Alimwi busanduluzi bumwi bwama Bbaibbele bwaamba “nsondo” kuti “nsondo zyamyaka.” * (Daniele 9:24, 25) Mesiya wakali kuyoolibonya kumamanino aa “nsondo” zili 69 imwi aimwi kaijisi myaka iili 7—nkokuti antoomwe myaka iili 483. Businsimi bwakazuzikizyigwa mu 29 C.E. ciindi Jesu naakabbapatizyigwa, mboyakakkwanina buyo myaka iili 483 kuzwa mu 455 B.C.E. *

Akwalo kuzuzikizyigwa kwabusinsimi bwa Daniele kwakasinizya bumboni bwakubako kwa Jesu. Bumboni oobu alimwi businizya bulangizi bwesu bwakumbele. Jesu mbwali Mwami wa Bwami bwa Leza bwakujulu, uyoobumana bulelo bwabantu bwalunya. Mpoonya, uyoozuzikizya businsimi bunji bwamu Bbaibbele kubikilizya abusinsimi bwaamba zyakubusyigwa kwabafwu kubuumi butamani mu Paradaiso anyika.—Daniele 12:2; Johane 5:28, 29; Ciyubunuzyo 21:3-5.

[Bupanduluzi buyungizidwe]

^ munc. 9 Izyina lyakuti Dariyo lilabelesyegwa kubami botatwe.

^ munc. 20 Akati kama Bbaibbele aabelesya bbala lya “nsondo zyamyaka” ngaaya: Tanakh—A New Translation of the Holy Scriptures, The Complete Bible—An American Translation, alimwi a The Bible—Containing the Old and New Testaments, by James Moffat.

^ munc. 20 Ikuti kamuyanda twaambo atumbi kujatikizya businsimi, kubikilizya acitondezyo cansondo zyamyaka zili 69, amubone mapeeji 197-199 mubbuku lyakuti Ino Ncinzi Cini Bbaibbele Ncoliyiisya? ilyakamwaigwa a Bakamboni ba Jehova.

[Ccaati/Zifwanikiso izili apeeji 16]

(For fully formatted text, see publication)

455 B.C.E. 29 C.E

Kuzwa ciindi mulawo nowakapegwa wakuyakulula bulambo bwamunzi wa Jerusalemu kusikila ciindi Mesiya naakalibonya, yakakkwana myaka iili 483

[Cifwanikiso icili apeeji 15, 16]

Ibulembo bwaamba mulawo Koresi ngwaakajisi wakupilusya bazike kucisi cokwabo.

[Cifwanikiso icili apeeji 15]

Cuumbwe ca Koresi cilalibonya asunu mumatongo aa Pasargadae wakaindi, mucisi ca Iran

[Picture Credit Lines on page 15]

Peeji 16, mujulu: Aakalembedwe makani abwaanda ku Egepita alimwi acifwanikiso ca Nero: Zyakazumizyigwa aba British Museum; Aakalembedwe makani abwaanda ku Persia: cakazumizyigwa aba Musée du Louvre, ku Paris; ansi, Cyrus Cylinder: Zifwanikiso: Zyakazumizyigwa aba British Museum; peeji 17, cuumbwe ca Koresi:© Richard Ashworth/age fotostock