Skip to content

Skip to table of contents

Ibbaibbele Ndibbuku Ndyomukonzya Kusyoma—Cibeela 2

Ibbaibbele Ndibbuku Ndyomukonzya Kusyoma—Cibeela 2

Ibbaibbele Ndibbuku Ndyomukonzya Kusyoma—Cibeela 2

Asuri Muciindi ca Bbaibbele

Eeci ncibalo cabili mumulongo wazibalo zyamu “Sinsimuka!” izili ciloba izibandika masi aayendelezya nyika yoonse aali ciloba aambwa mu Bbaibbele. Makanze ngakutondezya kuti Bbaibbele lilasyomeka alimwi lyakasololelwa a Leza akuti mulumbe uuli mumo ulapa bulangizi bwakuti mapenzi oonse aaboola akaambo kalunya lwabasikudyaaminina bantunyina ayoomana.

BANTU bakumasi aa Kujwe naa ku Middle East bakali kuyoowa kapati ikumvwa buyo zyina lyakuti Asuri. Kweelana ancolyaamba bbuku lyamu Bbaibbele lya Jona, ciindi musinsimi naakapegwa mulimo a Leza kutegwa akambauke mulumbe walubeta ku Nineve imunzi mupati wa Asuri, wakatijila kumbi. (Jona 1:1-3) Ambweni wakacita oobu akaambo kakuti bana Asuri bakajisi mpuwo iiyoosya.

Makani Aakaindi Aasyomeka

Musinsimi Nahumu wakaamba Nineve kuti uli mbuli “bulyango bwabalavu” alimwi a “munzi wabulowa.” Wakayungizya kuti: “Tabaleki kusaala. Lilamvwigwa ijwi lyacimboko, akundindima kwamavili. Imbizi zilazilika, ankoloyi zilakonkozya. Basimbizi balatanta. Mapanga alamweka, amasumo alabeka-beka. Bajayidwe mbanji loko, zitunta tazibaliki. Mitumba tiimani, balalebwa kulinjiyo.” (Nahumu 2:11; 3:1-3) Sena makani akaindi aleendelana ancolyaamba Bbaibbele kujatikizya cisi cakaindi ca Asuri?

Bbuku litegwa Light From the Ancient Past lyaamba Asuri kuti “muncini wankondo, walo wakali kubelesya bucenjezu kuyoosya basinkondonyina.” Mboobu mbwakali kulidunda mwami umwi muna Asuri utegwa Ashurnasirpal II, kujatikizya bantu bakali kumukazya:

“Ndakayaka bulambo kumanjililo aamunzi wakwe, ndakajaya bantu bapati-pati ibakali kundikazya, ndakavwumbya bulambo alukanda lwabo, bamwi ndakabaimikizya kubulambo, ibamwi ndakabakankamina kubulambo azisamu, . . . alimwi ndakatyolaula maanza amaulu babelesi bamwami bakazangide. . . . Bazike banji ndakabaumpa amulilo, alimwi banji ndakabatola mubuzike.” Ciindi basikuvwukkula zyintu zyakaindi nobakavwukkula aakali maanda aabami, bakajana zifwanikiso zyakazekaulwa aabwaanda zitondezya bazike mbobakali kupenzyegwa.

Mumwaka wa 740 B.C.E., Asuri wakazunda Samariya, imunzi mupati wabwami bwakunyika bwa Israyeli akutola bantu mubuzike. Nokwakainda myaka iili lusele, Asuri wakasaala Juda. * (2 Bami 18:13) Mwami Sanakeribu wa Asuri wakaambila mwami wa Juda Hezekiya kuti abbadele matalenta angolida aali 30 alimwi amatalenta ansiliva aali 300. Ibbaibbele lyaamba kuti mali aaya akabbadelwa. Nokuba boobo, Sanakeribu wakaamba kuti Jerusalemu, munzi mupati wa Juda awalo ulyaabe kuli nguwe.—2 Bami 18:9-17, 28-31.

Basikuvwukkula zyakaindi bakajana makani ngamunya aaya aajatikizya Sanakeribu, ku Nineve. Mucibalo cakalembedwe amabwe, mwami wa Asuri wakali kulidunda kuti: “Hezekiya, Mujuda tanaakalibombya kubweendelezi bwangu, ndakasaala akuzunda minzi yakwe mipati iili 46, atunzi tusyoonto-syoonto toonse itwakali munsi-munsi . . . Walo [Hezekiya] ndakamubikka muntolongo ku Jerusalemu, kuŋanda yakwe, wakali mbuli kayuni kali mucisekwe.” Mpoonya Sanakeribu wakaaamba kuti Hezekiya wakamutumina “matalenta angolida aali 30, matalenta ansiliva aali 800, mabwe mayandisi, . . . (alimwi) azyintu ziyandisi zyoonse” kuyungizya amatalenta aansiliva ngaakajisi kale.

Nokuba boobo Sanakeribu tanaakaamba kuti wakazunda Jerusalemu. Alimwi tanaakaamba mbobakazundwa basikalumamba bakwe kwiinda munguzu zya Leza. Kweelena ambolyaamba Bbaibbele, mungelo wa Leza wakajaya basikalumamba bana Asuri bali 185,000 mubuzuba bomwe masiku. (2 Bami 19:35, 36) Sikwiiya zyamu Bbaibbele umwi utegwa Jack Finegan wakaamba kuti: “Akaambo kakulidunda kwabami bana Asuri, takulangilwi kuti Sanakeribu inga waalemba makani aakuzundwa kuli boobu.”

Businsimi Busyomeka

Myaka iili 100 Bwami bwa Asuri kabutanazundwa, Isaya wakaamba kuti Jehova Leza uyoobasubula aabo balisumpula akaambo kakupenzya bantu bakwe. Kaamba Jehova, wakati: “Uyoobweedezya moyo uusumpwidwe wamwami wa-Asuri bulumbu bweelede akubonzya bulemu bwakulikankaizya kwameso aakwe.” (Isaya 10:12) Kuyungizya waawo, musinsimi wa Leza Nahumu wakaamba kuti Nineve uyoosaalwa, milyango yakwe iyoojalulwa kuli basinkondonyina akuti balindizi bayootija. (Nahumu 2:8, 9; 3:7, 13, 17, 19) Musinsimi Zefaniya wakalemba kuti munzi ooyu ‘uyooba matongo.’—Zefaniya 2:13-15.

Businsimi oobu bwalunyonyooko bwakazuzikizigwa mu 632 B.C.E. Eeci cakali ciindi Nineve naakazundwa abana Babuloni alimwi abana Mediya, icakapa kuti Bwami bwa Asuri bumane. Makani amwi aaku Babuloni aakuzundwa ooku, aamba kuti basikuzunda “bakabweza zyintu zinji zyamumunzi ooyu azyamutempele” mpoonya bakanyonyoona munzi wa Nineve “akuusiya kauli matongo.” Mazuba aano kumatongo aakali munzi wa Nineve kujwe aa Mulonga wa Tigris uubambane adolopo lya Mosul, ku Iraq kuli buyo zyuulu-ulu zyamayake aakanyonyoonwa.

Kunyonyoonwa kwa Asuri alimwi kwakapa kuti businsimi abumbi bwamu Bbaibbele buzuzikizigwe. Mu 740 B.C.E., Asuri wakatola bwami bwamisyobo iili kkumi mubuzike. Aciindi ncimunya eeci, Isaya musinsimi wa Leza wakaamba kuti Jehova wakali ‘kuyoopwaya muna Asuri,’ “kumulyataula” akupilusya bana Israyeli kumunzi wabo. Isaya wakalemba kuti: “Abo basyeede bazwa ku-Asuri . . . , [Leza uyooba]yobolola.” Eeci cakacitika mbubwenya mbokwakasinsimwa—nikwakainda myaka iili 200.—Isaya 11:11, 12; 14:25.

Bbaibbele Lilapa Bulangizi Mbomukonzya Kusyoma

Myaka minji Nineve katananyonyoonwa, ciindi basikondonyina nibakacili kumuyoowa, Isaya wakaamba zyakuboola kwamwami uumbi wiindene kapati. Wakalemba kuti: “Nkaambo iswe twazyalilwa mwana, twapegwa mwana mulombe. Bweendelezi buyookala azifunzi zyakwe. Nkabela izina lyakwe liyooambwa kuti . . . Mwami waluumuno. Bwami bwakwe buyookomenesya, alwalo luumuno talukooyoomana, acuuno cabwami ca-Davida abweendelezi bwakwe. Uyoobubusya akubwiimya nji alubeta abululami kuzwa kuciindi ecino mazuba oonse mane kukabe kutamani. Busungu bwa-Jehova wamakamu mbobuti cite aya makani oonse.”—Isaya 9:6, 7.

Bulelo bwa “Mwami Waluumuno,” Jesu Kristo buyoolela nyika yoonse mboizulwa. Lugwalo lwa Intembauzyo 72:7, 8 lwaamba kuti: “Mumazuba aakwe bululami bukomene, aluumuno luvule ciindi coonse mwezi nuuciliwo. Bwami bwakwe butandabale kuzwa kulwizi kusikila kulwizinyina, akuzwa kumulonga [wa Firate] kusikila kumagolelo aanyika.”

Kwiinda mu “Mwami Waluumuno” ooyu singuzu, Jehova Leza uyoozuzikizya cisyomezyo cilembedwe ku Intembauzyo 46:8, 9 cakuti: “Amuze, mubone milimo ya-Jehova mbwiibede, malweza ngaacitide ansi. Ulalesya inkondo mane kusikila kumamanino aanyika, uladunsaula mata akutyolaula masumo; ulatenta inkalaki mumulilo.”

Kulibambila kuzuzikizyigwa kwabusinsimi oobu bwamu Bbaibbele, Bakamboni ba Jehova balijisi bubambe bwakuyiisya bantu makani aamu Bbaibbele aamba zyaluumuno mbubwenya Jesu mbwaakacita. Masimpe Leza, kutali muntu, uyoozuzikizya businsimi bulembedwe kuli Isaya 2:4 bwakuti: “Lino bayoofula mapanga aabo abe maamba aakulimya, amasumo aabo abe zizibyo zyamisamu. Cisi tacikooyoobweza ipanga lyakulwisya cisinyina. Tabakooyooiya inkondo limbi pe.” Mukwiimpana ancolyaamba Bbaibbele, mazuba aano nyika abaleli bayo basowa mali manji mwaka amwaka kugwasilizya nkondo.

Makani aakaindi alimwi abusinsimi busyomeka butondezya kuti Bbaibbele liliimpene kapati amabbuku aambi aali oonse, alimwi lilatondezya bantu bayandaula kasimpe kuzyiba kuti ndibbuku ndyotweelede kusyoma. Mucibalo citobela camulongo wamakani aaya, tuyoobandika cisi ca Babuloni, ibulelo bwatatu bwanyika yoonse bwaambwa mu Bbaibbele.

[Bupanduluzi buyungizidwe]

^ munc. 9 Nobwakamana bulelo bwamwami Solomoni, misyobo yabana Israyeli iili 12 yakaandaana. Juda a Benjamini bakatalisya bwami bwakumusanza; alimwi misyobo imwi iili kkumi, yakatalisya bwami bwakunyika. Jerusalemu ngowakali munzi mupati kubwami bwakumusanza, alimwi Samaliya ngowakali munzi mupati wabwami bwakunyika.

[Maapu iili apeeji 28]

(For fully formatted text, see publication)

BWAMI BWA ASURI

MEDIYA

ASURI

Khorsabad

Nineve

Calah

Asshur

Babuloni

Hidekeli (Tigris)

Firate

Lwizi lwa Mediterranean (Lwizi Lupati)

Samariya

Jerusalemu

EGEPITA

[Cifwanikiso icili apeeji 28]

Bacende bapati bajisi mababa alimwi amutwe wamuntu bakali kulindilila maanda aabami ba Asuri

[Cifwanikiso icili apeeji 29]

Cibbwe cabulongo cijisi majwi aakulidunda aa Sanakaribu akaambo kakusaala Juda

[Cifwanikiso icili apeeji 29]

Ibbwe lizekawidwe litondezya baange baumi ibafwundwa lukanda

[Cifwanikiso Credit Lines icili apeeji 29]

Peeji 28, mujulu, aali zifwanikiso zyabami: Aakalembedwe makani abwaanda ku Egepita alimwi acifwanikiso ca Nero: Zyakazumizyigwa aba British Museum; Aakalembedwe makani abwaanda ku Persia: cakazumizyigwa aba Musée du Louvre, ku Paris; ansi, mucende uujisi mababa alimwi apeeji 29, zifwanikiso zyoonse zyobilo: Zyakazumizyigwa aba British Museum