Skip to content

ʻOku Feongoongoi ʻa e Saienisí mo e Tohi Tapú?

ʻOku Feongoongoi ʻa e Saienisí mo e Tohi Tapú?

Tali ʻa e Tohi Tapú

 ʻIo, neongo ko e Tohi Tapú ʻoku ʻikai ko ha tohi ako saienisi, ʻoku tonu ʻi heʻene lave ki he ngaahi meʻa fakasaienisí. Fakakaukau ki ha fakatātā ʻe niʻihi ʻoku hā ai ʻa e feongoongoi ʻa e saienisí mo e Tohi Tapú pea ʻoku maʻu ʻi he Tohi Tapú ʻa e ngaahi moʻoni fakasaienisi ʻoku kehekehe lahi mo e tui ʻa e kakai naʻa nau moʻui ʻi he taimi naʻe hiki ai iá.

  •   Ko e ʻunivēsí naʻe ʻi ai hono kamataʻanga. (Sēnesi 1:1) ʻI hono kehé, ko e ngaahi talatupuʻa lahi ʻi he kuonga muʻá ʻoku fakamatala ai ko e ʻunivēsí, naʻe ʻikai ke fakatupu, ka ko hono fokotuʻutuʻu pē ia mei ha ngaahi meʻa naʻe ʻosi ʻi ai. Naʻe tui ʻa e kau Pāpiloné naʻe fanauʻi mai ʻe he ngaahi ʻotuá ʻa e ʻunivēsí mei ha ʻōseni ʻe ua. ʻOku pehē ʻi he fananga ʻe niʻihi ko e ʻunivēsí naʻe tupu mei ha fuaʻi manu.

  •   Ko e ʻunivēsí ʻoku puleʻi ʻi he ʻaho ki he ʻaho ʻe he ngaahi lao fakanatulá, ʻo ʻikai fakatatau ki he loto ʻo e ngaahi ʻotuá. (Siope 38:33; Selemaia 33:25) ʻOku akoʻi ʻi he ngaahi talatupuʻa takatakai he māmaní ko e faʻahinga ʻo e tangatá ʻoku ʻikai hanau faingamālie ke hao mei he ngaahi ʻotua ʻoku taʻeʻofá.

  •   Ko e māmaní ʻoku tautau ki he ʻataá noa pē. (Siope 26:7) ʻOku tui ʻa e kakai tokolahi ʻi he kuonga muʻá ko e māmaní naʻe lafalafa ʻo hili ʻi he tuʻa ʻo ha saiāniti pe ko ha manu, hangē ko ha pafalō pe ko ha fonu.

  •   Ko e vai ʻi he ngaahi vaitafe mo e vaitupú ko e haʻu mei he vai ʻoku mimisi hake mei he ʻōsení mo e ngaahi matavai kehe pea toki tō hifo leva ki he māmaní ko e ʻuha, sinou pe ʻuha-ʻaisi. (Siope 36:27, 28; Tangata Malanga 1:7; ʻAisea 55:10; ʻĒmosi 9:6) Naʻe fakakaukau ʻa e kau Kalisi ʻi he kuonga muʻá ko e vai ʻi he ngaahi vaitafé ko e haʻu ia mei he vai mei lolofonua, pea naʻe hokohoko atu ʻa e fakakaukau ko ení ʻo aʻu ki he senituli hono 18.

  •   ʻOku ʻalu hake mo ʻalu hifo ʻa e ngaahi moʻungá, pea ko e ngaahi moʻunga ʻi he ʻaho ní naʻa nau puli ʻi he tahí ki muʻa. (Saame 104:​6, 8) ʻI hono kehé, ʻoku ʻi ai ngaahi talatupuʻa ʻe niʻihi ʻoku pehē ko e ngaahi moʻungá naʻe faʻu ia ʻi hono faʻunga lolotongá ʻe he ngaahi ʻotuá.

  •   Ko e tōʻongaʻaki ʻa e fakamaʻá ʻokú ne maluʻi ʻa e moʻuí. Ko e Lao naʻe ʻoange ki he puleʻanga ʻIsilelí naʻe kau ai ʻa e ngaahi tuʻutuʻuni fekauʻaki mo e fō honau ngaahi kofú hili ʻa e ala ki ha sino kuo mate, fakamavaheʻi ʻa e faʻahinga ʻoku nau maʻu ha mahaki pipihi, pea fakaʻauha ʻa e kinohaʻá. (Livitiko 11:28; 13:​1-5; Teutalōnome 23:13) ʻI hono kehé, ko e taha ʻo e ngaahi faitoʻo naʻe ngāueʻaki ʻe he kau ʻIsipité ʻi hono ʻomi ʻa e ngaahi fekau ko ení ko hono ʻai ki ha lavea ha fio naʻe kau ki ai ʻa e tuʻumamaʻo ʻa e tangatá.

ʻOku ʻi ai ha fehālaaki fakasaienisi ʻi he Tohi Tapú?

 Ko hano sivisiviʻi fakalelei ʻo e Tohi Tapú ʻoku fakahaaʻi ai ko e talí ko e ʻikai. Ko e ngaahi maʻuhala anga-maheni eni ʻe niʻihi fekauʻaki mo e tonu fakasaienisi ʻa e Tohi Tapú:

 Talatupuʻa: ʻOku pehē ʻi he Tohi Tapú ko e ʻunivēsí naʻe fakatupu ia ʻi he ʻaho houa ʻe 24 ʻe ono.

 Moʻoni: ʻOku ʻikai ke tala hangatonu mai ʻi he Tohi Tapú ʻa e ʻaho pau ʻi he kuohilí. (Sēnesi 1:1) Pehē foki, ko e ngaahi ʻaho ʻo e fakatupú ʻoku fakamatalaʻi ʻi he vahe 1 ʻo Sēnesi ko ha vahaʻa taimi ia ʻoku ʻikai ke fakapapauʻi. Ko hono moʻoní, ko e vahaʻa taimi lolotonga hono ngaohi ʻo e māmaní mo e langí ʻoku toe ui ia ko ha “ʻaho.”​—Sēnesi 2:4.

 Talatupuʻa: ʻOku pehē ʻi he Tohi Tapú ko e ʻuluʻakaú naʻe fakatupu ia ki muʻa ke ʻi ai ʻa e laʻaá ke malava ʻa e fotosinifesisá.​—Sēnesi 1:​11, 16.

 Moʻoni: ʻOku fakahaaʻi ʻi he Tohi Tapú ko e laʻaá, ko e taha ia ʻi he ngaahi fetuʻu naʻe ngaohiʻaki “ʻa e langí,” naʻe fakatupu ia ki muʻa ʻi he ʻuluʻakaú. (Sēnesi 1:1) Ko e maama mei he laʻaá naʻe aʻu ki he funga ʻo e māmaní lolotonga ʻa e ʻuluaki “ʻaho” pe vahaʻa taimi ʻo e fakatupú. ʻI he maʻa ʻa e ʻatimosifiá, ʻi he “ʻaho” hono tolu ʻo e fakatupú, ko e maama mei he laʻaá naʻe mālohi feʻunga ia ke malava ʻa e fotosinifesisá. (Sēnesi 1:​3-5, 12, 13) Naʻe toki hā lelei ʻa e laʻaá ki mui ai ki he funga ʻo e māmaní.​—Sēnesi 1:​16.

 Talatupuʻa: ʻOku pehē ʻi he Tohi Tapú ʻoku vilo takai ʻa e laʻaá ʻi he māmaní.

 Moʻoni: ʻOku pehē ʻi he Tangata Malanga 1:5: “ʻOku hopo ʻa e laʻaá, pea ʻoku tō ʻa e laʻaá; pea ʻokú ne fakavave leva ʻo foki ki he feituʻu ʻe toe hopo hake aí.” Kae kehe, ko e fakamatala ko ení ʻoku lave pē ia ki he anga ʻo e sio atu mei māmani ki he ngāue ʻa e laʻaá. Naʻa mo e ʻahó ni, ʻe ngāueʻaki ʻe ha taha ʻa e lea “hopo ʻa e laʻā” mo e “tō ʻa e laʻaá,” neongo ʻokú ne ʻiloʻi ko e māmaní ʻoku vilo takai ʻi he laʻaá.

 Talatupuʻa: ʻOku pehē ʻi he Tohi Tapú ʻoku lafalafa ʻa e māmaní.

 Moʻoni: ʻOku ngāueʻaki ʻi he Tohi Tapú ʻa e kupuʻi lea “ngaahi ngataʻanga ʻo e māmaní” ke ʻuhinga “ki he feituʻu taupotu taha ʻo e māmaní”; ʻoku ʻikai ke ʻuhinga eni ia ko e māmaní ʻoku lafalafa pe ʻoku ʻi ai hono ngataʻanga. (Ngāue 1:8; fakamatala ʻi lalo) Pehē foki, ko e kupuʻi lea “ngaahi tuliki ʻe fā ʻo e māmaní” ko ha lea fakaefakatātā ia ʻoku ʻuhinga ki he funga kotoa ʻo e māmaní; ʻi he ʻahó ni ko ha tokotaha te ne ngāueʻaki nai ʻa e tafaʻaki ʻe fā ʻo e kāpasá ʻi ha lea fakaefakatātā tatau.​—ʻAisea 11:12; Luke 13:29.

 Talatupuʻa: ʻOku pehē ʻi he Tohi Tapú ko e fua takai ʻo ha siakale ko hono liunga tolu pē hono taiamitá, ka ko hono fua totonú ko e pi (π), pe 3.1416 nai.

 Moʻoni: Ko e fua ʻo e “fuʻu ʻaiʻanga vaí mei he mētale kuo haka” ʻi he 1 Tuʻi 7:​23 mo e 2 Kalonikali 4:2 ʻoku fakahaaʻi ai ko hono taiamitá ko e kiupite ʻe 10 pea “feʻunga mo e afo fua kiupite ʻe 30 hono lōloá ke ne takatakaiʻi ia.” Ko e ngaahi fua ko ení ko e fakafuofua ia ki he fika kātoa ofi tahá. ʻOku malava foki ke pehē ko e fua takaí mo e taiamitá naʻá na fakafofongaʻi ʻa e fua ʻi loto mo tuʻa ʻo e ʻaiʻanga vaí.