Enda ku bidi'mo

Enda ku kifunka

Bamasolete bātentwile Bisonekwa na katentekeji

MUTWE WA MWANDA WA PA KIBALU | MĀNGA YA KUPANDA KWA BIBLE

Bible I Mupande ku Kushintwa kwa Musapu Wandi

Bible I Mupande ku Kushintwa kwa Musapu Wandi

KYAKA: Byaka bimo, kimfwa koneka ne kutambwa kebijimijepo Bible. Inoko, kudi balembi ne balamuni bamo basakile kushinta musapu wa mu Bible. Kyaba kimo, badi basaka Bible alonde mfundijo yabo pa kyaba kya abo’ko kulonda mfundijo ya mu Bible. Tala bimfwa bimo:

  • Kifuko kya kutōtela’po: Pa bukata bwa myaka ya katwa ka buná ne ka bubidi Yesu kaile, balembi ba Pantateke ya bene Samadia bākujije mu Divilu 20:17 binenwa bya amba “mu Aargaareezem. Kadi ye mokobakanga kisōkelo.” Bene Samadia bādi basaka Bisonekwa bikwatakanye mulangwe wa kūbaka tempelo pa “Aargaareezem,” ke pa Lūlu lwa Ngedizimi kadi.

  • Lufundijo lwa busatu busantu: Bible pa kupwa kulembwa yense mutuntulu, kepāpityilepo myaka 300, kala mulembi wa Busatu Busantu wābweja mu 1 Yoano 5:7 bishima bya amba “mūlu, Tata, ne Mwana, ne Mushipiditu Sandu; nanshi bano basatu bano i umo enka.” Bino binenwa kebyādipo mu bilembwa bibajinjibajinji. Mwifundi umo wa Bible Bruce Metzger unena’mba, bino binenwa “byāshilwile kutanwa kyaba ne kyaba mu bilembwa bya ku makasa bya Kilateni kya Kala ne Kilateni kya Vulgate tamba mu myaka katwa ka busamba.”

  • Dijina dya Leza: Balamuni bavule ba Bible pa kutela bu i balonde kabutyibutyi ka Buyuda, bātongele kutalula dijina dya Leza mu Bisonekwa. Bēdipingakanya na majina a bitenta kimfwa, “Leza” nansha “Mfumwetu,” mantu keatelelwapo’nka Umpangi mu Bible, ino atelelwa ne bantu pamo ne bintu bya mu mutōtelo wa bubela, enka ne Dyabola mwine.​—Yoano 10:34, 35; 1 Kodinda 8:5, 6; 2 Kodinda 4:4. *

MWAPANDĪLE BIBLE: Kibajinji, nansha batentudi bamo ba Bible byobādi na kalengwa ne kyongo, ino bakwabo bādi na bwino kadi batadija. Pa bukata bwa myaka ya katwa ka busamba ne ka dikumi Yesu ke mwiye, Bamasolete bātentwile Bisonekwa bya Kihebelu, bātentula byobya biyukene bu bilembwa bya Bamasolete. Bādi babala bishima ne masomo kutyina bakatweja’mo bilubo. Popa pobādi bamona’mba padi bilubo, bādi bepalemba kufula kwa dyani. Bamasolete bāpelele kushinta bilembwa bya mu Bible. Polofesele Moshe Goshen-Gottstein wālembele amba, “Shi muntu wasomonwa kushinta’mo kintu, wādi umonwa bwa aye watapana.”

Kya bubidi, kuvula kwavula bilembwa bya ku masaka dyalelo kukwashanga befundi ba Bible bajingulule padi bilubo. Kimfwa, bendeji ba bipwilo badi bafundija mu myaka tutwa na tutwa’mba Bible wa mu Kilateni ye udi na bilembwa bibajinjibajinji bya Bible. Inoko bākujije mu 1 Yoano 5:7 binenwa bya bubela byatelwanga ku ngalwilo kwa kino kishinte. Kino kilubo kyatwejibwe ne mu Bible wa Angele uswilwe na bavule wa King James Version! Ino i bika byamwekele pa kusokolwa kwa bilembwa bikwabo bya ku makasa? Bruce Metzger i mulembe amba: “Bino binenwa [bya mu 1 Yoano 5:7] kebidipo mu bilembwa byonso bya kala bya ku makasa (bya bene Shidea, bene Edipito, bene Armeni, bene Etyopia, Balabu, bene Sloveni), ino bidi’nka mu Kilateni.” Ku mfulo, Bible mujadikwe wa King James Version ne Mabible makwabo i matalule’mo bino binenwa bya bubela.

Chester Beatty P46, Bible wa bilembwa bya ku makasa pa mbuba bya tamba kintu kya myaka 200 Yesu ke mwiye

Le bilembwa bya kala bya ku makasa bilombola’mba musapu wa mu Bible walaminwe biyampe? Pasokwelwe Mivungo ya mu Dijiba Difwe mu 1947, befundi babwenye pano kudingakanya bilembwa bya Kihebelu bya Bamasolete na byobya bidi mu mivungo ya Bible byasonekelwe myaka tununu na tununu kunyuma. Muntu umo wa mu kitango kya balembi kitala pa Mivungo ya mu Dijiba Difwe wafudile ku kunena’mba, muvungo umo “waletele bukamoni kebupatanibwa bulombola’mba bilembwa bya mu Bible bitentwilwe na Bayuda mu bula bwa myaka kanunu kamo ne kupita, byadi bya binebine kadi bibwane mu muswelo utulumukwa.”

Mu kibīko kya Chester Beatty mu Dublin, Irlande, mudi mulwi wa bilembwa bya pa mbuba kisengele bya mukanda ne mukanda wa mu Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu, kubadila’mo ne bilembwa bya ku makasa bya mu myaka ya katwa ka bubidi Yesu ke mwiye​—kupwa’tu kwa myaka 100 na pābwene Bible mutuntulu. Kitabo The Anchor Bible Dictionary kinena’mba, “Nansha bilembwa bya pa mbuba byobilombola myanda mivule itala pa bisonekwa, ino kadi bilombolanga mu muswelo utulumukwa amba bilembwa bya mu Bible byatentwilwe mu bula bwa mānga i bibwane.”

“Tubwanya kunena kwampikwa moyo amba i kutupu bilembwa bya kalakala bidi bwa bino, bitentwilwe monka mobikadile.”

BILUPUKILE’KO: Pa kyaba kya kushinta bilembwa bya mu Bible, bilembwa mulwi bya ku makasa bya Bible, na bubine i bimulumbulule. Mwadimu Frederic Kenyon i mulembe pangala pa Bisonekwa bya Kingidiki bya Bwine Kidishitu amba, “I kutupu dibuku dya kala nansha dimo didi na bukamoni bwa kala kadi buvule bubingija bilembwa byadyo, kadi i kutupu nansha umo mu befundi ba lupata ubwenye kutuna bubinebine bwa bilembwa bitentwile’ko kufika ne mu ano etu mafuku.” Kadi pa mwanda utala Bisonekwa bya Kihebelu nabyo, mwifundi William Henry Green i munene amba: “Tubwanya kunena kwampikwa moyo amba i kutupu bilembwa bya kalakala bidi bwa bino, bitentwilwe monka mobikadile.”

^ mus. 6 Pa kuyukila’ko myanda mikwabo, tala Mbwejo A4 ne A5 mu Bible Bisonekwa Bijila—Bushintuludi bwa Ntanda Mipya, udi pa www.pr418.com.