UMESO’TU kwa Yesu kujokela mūlu, wāpele bandi bana ba bwanga mwingilo wa kusapula bukamoni bwa yandi myanda mu “Yelusalema, monsomonso mu Yudea ne mu Samadia, ne kulakula kwine kwa ntanda.” (Bilongwa 1:8) Bana ba bwanga bāingile’o na bupyasakane kadi na bukomo. Inoko, kusapula mu Yelusalema, kekwāijijepo kukolomona bulwi bwa malwa, bwine bwāfikije ne Shitevani ku lufu. Bana ba bwanga ba Yesu bavule bānyemēne ku Antioka, ku Shidea, kibundi kikatampe kya mu Umbikalo wa Loma, kidi ku kintu kya makilometele 550 kutunduka kwa Yelusalema.—Bilongwa 11:19.

Bana ba bwanga bāendelele kusapula “myanda miyampe” itala padi Yesu mu Antioka, kadi bantu bavule bampikwa kwikala Bayuda bāitabija. (Bilongwa 11:20, 21) Nansha Kingidiki byolwādi ludimi lunenwa na bavule mu mpembwe ya Antioka, bantu bādi besamba kine Shidea panja pa bibelo byayo ne mu polovenshi.

Bene Kidishitu besamba kine Shidea byobāvudile mu myaka katwa kabubidi, kwādi kusakilwa kwalamunwa myanda miyampe mu yabo ndimi. Mu uno muswelo, bimweka’mba kine Shidea, lwādi ludimi lubajinji lwaālamwinwe’mo bipindi bya Bisonekwa bya Kingidiki bya bwine Kidishitu pa kyaba kya mu ludimi lwa Kilateni.

 Mu kintu kya myaka 170 K.K.,Tatian mulembi mwine Shidea (c. 120-173 K.K.) watyanga mikanda iná ya Maevanjile ne kulupula mu Kingidiki nansha mu kine Shidea muvungo muyukane witwa bu Diatessaron, kishima kya Kingidiki kishintulula’mba “kupityila ku Maevanjile aná.” Mwenda mafuku Ephraem mwine Shidea (c. 310-373 K.K.) waleta bushintuludi pa muvungo wa Diatessaron, bwine bubingija’mba wādi wingidijibwa na bene Kidishitu bavule bene Shidea.

Muvungo wa Diatessaron udi na kamweno kakatampe kotudi dyalelo. Mwanda waka? Mu myaka ya katwa ka 19, bafundi bamo badi bapatanya amba Maevanjile asonekelwe ku mfulo kwa myaka katwa ka bubidi, pa bukata bwa myaka 130 K.K. ne myaka 170 K.K., ne amba kekudipo nsekununi ya binebine isambila pa būmi bwa Yesu. Inoko, Mivungo ya kala ya Diatessaron yāsokwelwe tamba penepa, yālombwele amba Evanjile ya Mateo, Mako, Luka ne Yoano, yādi kala na bantu bavule pa bukata bwa myaka katwa ka bubidi. Nanshi āsonekelwe tamba kala. Kadi, Tatian mwine wābundile muvungo wa Diatessaron, kāingidijepo nansha dimo maevanjile ādi etwa bu atumiketo-miketo na mwaālongele na Maevanjile aná metabijibwe, i bimweke patōka’mba maevanjile a tumiketo-miketo keādipo amonwa bu akulupilwa ne metabijibwe.

Ku ngalwilo’tu kwa myaka katwa ka butano, bwalamuni bwa Bible bwa mu kine Shidea bwaāingidijibwe bininge kutunduka kwa Mesopotemya. Buno bwalamuni byobwaalamwinwe padi mu myaka katwa ka bubidi nansha ka busatu K.K., mwādi mikanda yonso ya Bible kutalula’mo’nka 2 Petelo, 2 Yoano ne 3 Yoano, Yude, ne Kusokwelwa. I buyukane bu muvungo wa Peshitta, ko kunena’mba “Upēla” nansha “Wivwanikwa.” Peshitta i muvungo wa kala kadi bukamoni bwa kamweno pa mwādi musambulwilwa bilembwa bya Bible pa kala.

Kintu kisangaja i kino, mu muvungo umo wa Peshitta mwadi kilembwa kimo kya tamba mwaka wa 459/460 K.K., kine kiwikadije bu muvungo wa Bible wa tamba kala. Mu kintu kya mwaka wa 508 K.K., kwatampululwa muvungo wa Peshitta mwātwejibwe ne mikanda itano yādi ibudilwe’mo. Wāyukene mwenda mafuku bu Muvungo wa Philoxenian.

Kufika mu myaka ya katwa ka 19, kubwipi kwa mivungo yonso ya Kingidiki ya Bisonekwa bya Kingidiki bya bwine Kidishitu, yāikele’ko tamba mu myaka katwa ka butano nansha ne kupita. Pa buno bubinga, bafundi ba Bible bātele mutyima bininge ku mivungo mibajinji pamo bwa Vulgate wa mu Kilateni ne Peshitta wa mu kine Shidea. Kyaba kimo, bantu bamo badi bakulupile’mba muvungo wa Peshitta watambile ku kutampululwa kwa muvungo wa kala wa kine Shidea. Inoko kekwadipo bilembwa bya uno muswelo byadi biyukene. Bible wa mu kine Shidea byaaikele’ko mu myaka katwa ka bubidi, uno muvungo waletele muswelo wa kuyuka bilembwa bya Bible ku ngalwilo ngalwilō, kadi bine kewadipo na mvubu ku bafundi ba Bible! Lelo kwadi bine muvungo wa kala wa kine Shidea? Lelo wāsokwelwe?

Bine! Kwāsokwelwe ino mivungo ibidi milēme ya mu kine Shidea. Mubajinji i muvungo wa tamba mu myaka katwa ka butano. Wadi ubadilwa mu mivungo mivule ya kine Shidea yatenwe mu Njibo ya kibīko kya mu Beletanye ku kuva ya mu dilungu dya Nitrian mu Edipito. Wādi witwa bu Curetonian wa mu kine Shidea mwanda wāsokwelwe ne kulupulwa na William Cureton, mulami mukwashi wa njibo ya kibīko kya mivungo. Mu uno muvungo mulēme mwadi Maevanjile aná melonde uno muswelo, Mateo, Mako, Yoano, ne Luka.

Muvungo wa bubidi ulaminwe kufika ne dyalelo i muvungo wa Sinaiticus wa mu kine Shidea. Banenanga’mba basokwele uno muvungo i bana-bakaji ba mapasa ba ñeni mipūtuke botwatelanga ku ngalwilo kwa kino kishinte. Nansha Agnes byakadipo na dipolome dya ku Inivelesite, wefundile ndimi mwanda, mubadilwa ne kine Shidea. Mu 1892, Agnes wasokola kintu kya kutendelwa mu kuva ya Catherine Musanto mu Edipito.

 Kwine’kwa, wasokola muvungo wa kine Shidea mu mfindi. Usekununa’mba, “wadi mupelejibwe kutala’mo mwanda wadi na busala bininge, kadi wadi mwilamate mani mwanda kewadipo ukipūtulwa” mu tutwa twa myaka. Wadi muvungo mwadi mutupu bilembwa bibajinjibajinji kadi mulembululwe bilembwa bya kine Shidea bisambila pa bana-bakaji basanto. Inoko, Agnes wāshininye bilembwa bimo byadi kunshi ne mu binenwa “bya Mateo,” “bya Mako,” nansha “bya Luka” bidi ku ngala. Wadi na kodekishi mituntulu ya mu kine Shidea mu maboko andi ya Maevanjile aná! Pano bafundi bakulupile’mba, ino kodekishi yālembelwe ku mfulo kwa myaka katwa ka buná.

Muvungo wa Sinaiticus wa kine Shidea umonwanga bu ubadilwa mu mivungo ya Bible ya mvubu mpata yāsokwelwe pamo na ino mivungo ya Kingidiki, kimfwa Kodekishi ya Sinaiticus ne ya Vaticanus. Dyalelo bantu bavule bakulupile’mba, muvungo wa Curetonian ne wa Sinaiticus i mivungo ya Maevanjile a kala a kine Shidea a tamba ku mfulo kwa myaka katwa ka bubidi nansha ku ngalwilo kwa myaka katwa ka busatu.

Lelo ino mivungo ibwanya kwikala na kamweno ku befundi ba Bible dyalelo? Bine! Tala bidi ­kimfwa kya yoya itwa bu mvuyo milampe ya Evanjile ya Mako, ilondwa na Evanjile ya Mako 16:8 mu Mabible amo. Idi mu Kodekishi ya Kingidiki ya ­Alexandrinus ya mu myaka katwa ka butano, mu Vulgate wa Kilateni, ne mu mivungo mikwabo. Inoko, mivungo ibidi ya Kingidiki ya bukomo ya mu myaka katwa ka buná—Ko kunena’mba ­Kodekishi ya Sinaiticus ne Kodekishi ya Vaticanus—onso afula na Mako 16:8. Muvungo wa Sinaiticus wa kine Shidea keudipo na ino mvuyo milampe, kadi ubweja’ko bukamoni bwa amba mvuyo milampe i myanda yabwanibwe’ko mwenda mafuku kadi keyadipo bu kipindi kibajinjibajinji kya Evanjile ya Mako.

Langulukila bidi pa kimfwa kikwabo. Mu myaka katwa ka 19, malamuni mavule a Bible adi na lufundijo lwa bubela lwa Busatu Busantu lubwejibwe mu 1 Yoano 5:7. Inoko, bino bintu bibwejibwe’mo kebidipo mu mivungo ya kala ya Kingidiki. Kadi kebidipo mu muvungo wa Peshitta, ne kino kilombola’mba bintu bibwejibwe mu 1 Yoano 5:7 i byone bilembwa bya Bible.

Na bubine, Yehova Leza walamine Kinenwa kyandi Kijila monka mokyalailwe. Twi bakulupijibwe’mo amba: “Biyombo byuma, maluba afumba, ino kinenwa kya Yehova Leza wetu kikekalanga nyeke ne nyeke.” (Isaya 40:8; 1 Petelo 1: 25) Muvungo uyukene bu Peshitta wingilanga mwingilo wa kamweno pa kusambulwila bantu bonso musapu wa binebine wa mu Bible.