1, 2. Shintulula mwāikadile lwendo lwa Madia, ne kine kyēlulengeje lwikale lwa masusu kwadi.

MADIA wāsusukile pawākandile pa nyema wa biselwa. Wāshikete’po mu bula bwa mansá mavule. Kumeso kwandi, Yosefa wenda umutangidile mu dishinda benda ku Betelema. Madia waivwana monka kana kadi munda mwandi kajina.

² Madia wādi na dīmi dya ke mbutwila pi; Bible ulombola mwaādi wikadile kitatyi’kya amba “waimita dīmi.” (Luka 2:5) Bano ba mulume ne mukaji pobādi batyibuluka madimi, kepabulwe padi babidimye bamo bādi bebatala bālekele’byo bidi kudima ne kukuna, kebeipangula mwanda waka mwana-mukaji wa dīmi dikatampe namino wenda lwendo lulampe. Mwanda waka Madia wāendele luno lwendo lulampe kutamba kwabo ku Nazala?

3. Le i mwingilo’ka wāpelwe Madia, ne i bika byotusa kwifunda kwadi?

³ Byonso’bi byāshilwile myeji mivule kunyuma pāpelwe uno mwana-mukaji Muyuda mwingilo wa pa bula mu mānga yonso ya muzo wa muntu. Wādi wa kubutula mwana ukekala Meshiasa, Mwanā Leza! (Luka 1:35) Kitatyi kya kubutula pokyāfwenene, lwendo nalo lwabwana. Mu luno lwendo, Madia wātenwe na makambakano mavule atompele lwitabijo lwandi. Tutalei byāmukweshe ashale mukomo ku mushipiditu.

4, 5. (a) Mwanda waka ba Yosefa ne Madia bāendele ku Betelema? (b) Lubila lwāeleje Kesala lwāfikidije bupolofeto’ka?

⁴ Ba Yosefa ne Madia kebādipo benda enka abo kete. Kesala Akutusa wāeleje lubila ntanda yonso amba bantu belembeje, penepa bantu bādi bafwaninwe kwenda kwabo mwanda wa kukelembeja. Le Yosefa wālongele’po namani? Nsekununi inena’mba: “Penepo kala Yosefa aye wafundukile mu Ngadilea, mu kibundi kya Nazala, wenda ku Yuda ku kibundi kya Davida kya dijina dya bu-Betelema, mwanda wa kwikala wa munjibo ne ku musuku wa Davida.”—Luka 2:1-4.

⁵ Pāeleje Kesala luno lubila mu kino kitatyi, ke bitupupo.  Bupolofeto bwāsonekelwe myaka tutwa tusamba-tubidi kunyuma bwālaile amba Meshiasa ukabutwilwa mu Betelema. Shako, kwādi kibundi kitwa bu Betelema kyādi’tu ku makilometele 11 na Nazala. Inoko, bupolofeto bwānenene patōkelela amba i mu “Betelema Efalata” mukabutwilwa Meshiasa. (Tanga Mika 5:2.) Pa kufika ku kano kakibundi katyetye kutamba ku Nazala, bantu bādi benda lwendo lwa makilometele 130 mu dishinda dya mikuna dipityila ku Samadia. Uno ye Betelema kwādi kwa kwenda Yosefa, mwanda kyo kibundi kya bankambo wandi ba ku kisaka kya Mulopwe Davida—ku kisaka kwine kwātambile Yosefa ne Madia mukajandi.

6, 7. (a) Mwanda waka lwendo lwa kwenda ku Betelema kyādi kikoleja kudi Madia? (b) Kwikala kwāikele Madia bu mukaja Yosefa kwāshintyile bika mu butyibi bwaādi ukwata? (Tala kunshi kwa dyani.)

⁶ Le Madia wādi wa kukwatakanya Yosefa mu butyibi bwandi bwa kukelembeja? Vuluka’mba, luno lwendo kelwādipo lupēla. Mobimwekela kwādi ku ngalwilo kwa munoko, ye kuno kwādi lumundu lunoka bwa mvula mwanda kwādi ke ku mfulo kwa bushipo. Betelema wādi dya pangala, pa mametele 760—wenda ukanda, lwendo lukomo lwa mafuku mangi. Mobimwekela bālongele mafuku mangi kutabuka, mwanda Madia byaādi na kiselwa ye uno wādi utūja kyaba ne kyaba. Mu kitatyi kya uno muswelo, nsongwakaji ense usakanga kushikata kubwipi na kwabo, kubwanya kumukwasha kisaka ne balunda shi bisanso bya lubutulo bibaanza. Na bubine, byādi bilomba kininga pa kwenda luno lwendo.

 ⁷ Nansha nankyo, Luka i mulembe amba Yosefa wāendele “amba asonekwepo ku musonko ne Madia kumo.” Kadi unena’mba Madia ‘wasongelwe [na Yosefa] mungya mobelaile.’ (Luka 2:4, 5, New World Translation) Kwikala kwāikele Madia bu mukaja Yosefa kwālengeje kushinta kukatampe mu butyibi bwaādi ukwata. Wādi umwene wandi mulume bu mutwe wa kisaka kyabo, ne kwitabija mwingilo umupele Leza wa bu mukwashi wandi na kukwatakanya butyibi bwa wandi mulume. * Nanshi wādi wa kutanwa na ano makambakano mu lwitabijo lwandi mwanda’tu wa kikōkeji kyandi.

8. (a) Le i bika bikwabo padi byātonwene Madia ende ku Betelema na Yosefa? (b) Le kimfwa kya Madia kikankamikanga namani bantu ba kikōkeji?

⁸ Le i bika bikwabo padi byātonwene Madia akōkele? Le wādi uyukile bupolofeto butala pa Betelema amba kyo kifuko kikabutwilwa’ko Meshiasa? Bible kanenenepo kintu. Ino tubwanya kunena’mba wādi uyukile, mwanda uno mwanda wādi muyukane biyampe mu bendeji ba bipwilo enka ne mu bantu bonso. (Mat. 2:1-7; Yoa. 7:40-42) Mu myanda ya Bisonekwa, Madia wādi mwibipotolole. (Luka 1:46-55) Nansha shi ekale Madia wākwete butyibi bwa kwenda mwanda wa kukōkela wandi mulume, lubila lwa  ntanda, nansha mwanda wa bupolofeto wa Yehova aye mwine—nansha mwanda wa bino byonso—i mushiye kimfwa kya kutendelwa. Yehova ukwete na bulēme mushipiditu wa kwityepeja ne wa kikōkeji wa bana-balume ne bana-bakaji bene. Mu ano mafuku mufutululwa divule bantu ba kikōkeji, kimfwa kya Madia kikankamikanga bantu ba kikōkeji konso kobatanwa.

9, 10. (a) Le ba Madia ne Yosefa ye bano bāvulukile bika pobāfwenene ku Betelema? (b) I kwepi kwākafikīle ba Yosefa ne Madia, ne mwanda waka?

⁹ Madia ye uno wāpityilwe luvula paāmwene Betelema dya kulampe. Kitatyi kyobādi bakanda mikuna, batyibuluka mu mityi ya impafu—bapita mu madimi adi ke mangulwe mushele bipa bya palapala—ba Madia ne Yosefa ye bano bāvulukile mānga ya kano ka kibundi katyetye. Ako kādi kakibundi katyetyetyetye kubadilwa mu bibundi bya Yuda, monka mwānenene’kyo mupolofeto Mika; ino ko kwābutwidilwe Boaza, Naomi, ne Davida mwenda mafuku, myaka kanunu ne kupita kunyuma.

¹⁰ Ba Madia ne Yosefa bātene mu kibundi muyule bantu bā. Bantu bakwabo bāile kwilembeja kumeso abo, o mwanda kekwādipo kifuko mwa abo kufikila. * Kebādipo na kikwabo kya kulonga, o mwanda bakalēle bufuku’bwa mu kipombo. Fwatakanya’po mwēivwanine Yosefa pa kumona wandi mukaji wikonda na misanshi yakāivwene kashā, yādi yenda ibipila’ko. Pano, enka mwine’mwa, bisanso bya lubutulo bibashilula.

11. (a) Mwanda waka bana-bakaji bavule bakokeja kwivwanija senene ngikadilo yādi’mo Madia? (b) Le Yesu wādi “umbedi” mu buluji’ka?

¹¹ Bana-bakaji bavule bakokeja kwivwanija senene ngikadilo yādi’mo Madia. Myaka 4 000 kunyuma, Yehova wālaile amba bana-bakaji bakasusukanga na misongo pa kubutula pa mwanda wa bubi bobapyene. (Ngal. 3:16) I kutupu kintu kilombola’mba Madia aye kāivwenepo misanshi. Nsekununi ya Luka inena’tu mu kīpi myanda yālongekele, na kunena’tu amba: “Wabutula mwana mwana-mulume, umbedi.” (Luka 2:7) Bine, “umbedi” wandi wabutulwa—mubajinji mu bana bavule ba Madia, kintu kya bana basamba-babidi. (Mako 6:3) Inoko, uno’u wādi wa kwikala mwishile na bakwabo. Ke kunenapo’tu amba wādi umbedi wandi kete, ino wādi “umbedi wa bipangwa byonso” wa Yehova aye mwine, Mwana wa bunka wa Leza!—Kol. 1:15.

12. Le Madia wālādikile mwana kwepi, ne bino i bishile namani na biloñanga bantu bafeta kubutulwa kwa Yesu, na bifwatulo ne myanda iloñwanga pa kuvuluka kubutulwa kwandi?

¹² Pano’pa ye pabweja’ko nsekununi myanda imo amba: “Wamuvungila  mu bisandi ne kumulādika mu kidīlo.” (Luka 2:7) Bantu bafeta kubutulwa kwa Yesu, bifwatulo ne myanda iloñwanga pa kuvuluka kubutulwa kwandi kujokoloka ntanda yonso binyengakanyanga uno mwanda. Ino, tala mwine mobyāpityile. Kidīlo i kintu, mutūlwanga bidibwa bya banyema bamunwe. Vuluka, kino kisaka kyāfikile mu kipombo, kifuko kiyukene bu mwakubulwa luvula luyampe nansha dyangi—tamba kala ne dyalelo dine. Na bubine, le i mbutwile’ka ukatonga wandi mwana abutwilwe mu kifuko kya uno muswelo shi kwādi amba kudi kifuko kikwabo? Bambutwile bavule basakilanga babo bana biyampe. Le ba Madia ne Yosefa papo ke pepi, mwene nabo bādi basakila Mwanā Leza bintu biyampe!

13. (a) Le ba Madia ne Yosefa bālongele namani biyampe mungya byobādi nabyo? (b) Le bambutwile ba tunangu dyalelo babwanya kutūla bintu’ka pa kifuko kibajinji mwālongele ba Yosefa ne Madia?

¹³ Inoko, kebālekelepo kufudilwa kwibape bululu ku mutyima; bālongele enka biyampe byobādi babwanya mungya byobādi nabyo. Kimfwa, vuluka’mba Madia wālamine wandi mwana, wamuvungila mu bisandi, penepa wāmulādika biyampe mu kidīlo, koku ukulupile amba usa kwivwana kakyanga ne kulamwa senene. Ngikadilo yādi’mo Madia keyāmulengejepo azumbije mutyima bipitepite, akomenwe kulonga biyampe byaādi ubwanya kulonga. Aye ne Yosefa bādi bayukile amba kusasaketa wabo mwana ku mushipiditu kyo kintu kya mvubu kutabuka. (Tanga Kupituluka 6:6-8.) Dyalelo, bambutwile ba tunangu batūlanga bintu bya ku mushipiditu pa kifuko kibajinji pobatamija babo bana mu ino ntanda milanda ku mushipiditu.

14, 15. (a) Mwanda waka bakumbi bādi basaka kumona mwana? (b) Le bakumbi bālongele bika na byobya byobāmwene mu kipombo?

¹⁴ Kwāikele lunwa lwa mu kitulumuka lwāvutakenye bantu bādi beshikatyile talala. I bakumbi banyemena ku kipombo, basaka kumona kisaka, ino nakampata mwana wabutulwa. Bano bana-balume badi na kipyupyu, mapala abo mayule nsangaji keineneka. Bādi baya lubilo batamba ku ntanda ya mikuna kobādi balama luombe lwabo. * Kebalombola bambutwile ba mwana myanda ya kutendelwa yobamonanga. Mu bukata bwa bufuku, mwikeulu wēbamwekele mu kitulumukila’nka ku ntanda ya mikuna’kwa. Ntumbo ya Yehova yēbasāmine mitamba yonso, ne mwikeulu webasapwila’mba Kidishitu, nansha Meshiasa, wabutulwa mu Betelema. Amba bakatana mwana ulēle mu kidīlo, muvungwe  mu bisandi. Penepo, kintu kimo kya kutulumukwa mpata kyalongeka—kibumbo kikata kya bamwikeulu kyamweka, kekitōta Leza!—Luka 2:8-14.

¹⁵ Ke kya kutulumukapo shi bano bana-balume betyepeje bāile lubilo ku Betelema! Ye bano bādi na nsangaji ya kumona mwana wa lukeke ulēle monka mwēbashintulwidile’byo mwikeulu. Kebāfīlepo ino myanda miyampe. “Basambakanya ntanda ne mwanda o . . . Penepo kala bonso bakwivwana ke batendela byobya byasapwilwe kudi bakumbi ba mikōko.” (Luka 2:17, 18) Bendeji ba bipwilo ba mu oa mafuku bādi bafutulula bakumbi. Ino Yehova wākwete na bulēme bano bana-balume betyepeje kadi bakōkele. Le penepo Madia wātengelwe namani na buno bupempudi?

16. Le Madia wālombwele namani amba wādi na luté, ne i kika kyāmukweshe ekale na lwitabijo lukomo?

¹⁶ Na bubine Madia wādi ukidi mukōke na bisanso bya lubutulo, ino wātejeje na katentekeji binenwa byonso. Ino ke enkapo kuteja kete, aa: “Madia wadi ulamine byobya byonso kwibifwatakanya monka mu mutyima wandi.” (Luka 2:19) Uno nsongwakaji wādi na luté. Wādi uyukile amba uno musapu wa mwikeulu wādi na mvubu. Leza wandi, Yehova, wāsakile Madia ayuke ne kusangela mukekadila wandi mwana ne mvubu yandi. O mwanda kātejejepo’tu bitupu. Wālamine mu mutyima wandi binenwa byonso mwa kulangulukila’po kyaba ne kyaba mu bula bwa myeji ne myaka yalondele’ko. Kino kyo kine kyākweshe Madia ekale na lwitabijo lukomo lwaālombwele mu būmi bwandi.—Tanga Bahebelu 11:1.

17. I muswelo’ka otubwanya kulonda kimfwa kya Madia mu myanda itala bubinebine bwa ku mushipiditu?

¹⁷ Le nobe usa kulonda kimfwa kya Madia? Yehova i muyuje mu Kinenwa kyandi bubinebine bwa ku mushipiditu bwa mvubu. Inoko, buno bubinebine bukokeja kwitukwasha enka shi tute’ko bidi mutyima. Tukata’ko mutyima na kutanga Bible kyaba ne kyaba—ke pamopo bwa kitabo kyo-kyonso, ino i bu Kinenwa kya Leza. (2 Tem. 3:16) Nanshi, pamo bwa Madia, tufwaninwe kulama binenwa bya ku mushipiditu mu mityima yetu, ne kwibifwatakanya. Shi tulangulukile pa byobya byotutanga mu Bible, ne kukimba miswelo palapala yotubwanya kwingidija madingi a Yehova ne pa mfulo, tukatamija lwitabijo lwetu bininge.

18. (a) Le ba Madia ne Yosefa bākōkele namani Mukanda wa Bijila wa Mosesa ku ngalwilo kwa būmi bwa Yesu? (b) Le byālambwile ba Yosefa ne Madia ku tempelo bilombola bika pa misokwe yabo?

¹⁸ Mwana pa kubwanya mafuku mwānda, ba Madia ne Yosefa bāmutweja kwisao mwendele Mukanda wa Bijila wa Mosesa, bāmwinika bu Yesu, monka mobēbalombwedile. (Luka 1:31) Kupwa, mu difuku dya makumi aná, batamba nandi ku Betelema bakamutwala ku tempelo mu Yelusalema, ku kintu kya makilometele 10, batūla ne byamulambu bya kusubulwa byādi bitungilwe mu Mukanda wa Bijila ku balanda—tukutyi tubidi nansha bankunda babidi. Nansha shi byādi bibwanya kwikala bya bumvu kulambula bintu bya mvubu mityetye bipitwe na mukōko mulume ne kakutyi byādi bibwanya kulambula bambutwile bakwabo, abo kebākwetwe’bopo. O mwanda, bakankamikilwe kitatyi kyobādi kwine’kwa.—Luka 2:21-24.

19. (a) Le Shimioni wālombwele Madia binenwa’ka bivule bya kubika ku mutyima? (b) Lelo Ana wālongele bika paāmwene Yesu?

¹⁹ Mununu umo witwa bu Shimioni wēbafwenene ne kulombola Madia binenwa bivule bine bya kubika ku mutyima wandi. Bāmulaile amba ukamona Meshiasa kumeso kwa kufwa, kadi mushipiditu sandu wa Yehova wāmulombwele amba uno nkasampe Yesu ye Mukūdi wālailwe. Kadi Shimioni wādyumwine Madia makambakano akatanwa nao difuku dimo. Wānenene amba ukeivwananga bwa aye wasabwa na kipete munda mwandi. (Luka 2:25-35)  Ne bino binenwa bya kidyumu nabyo padi byākweshe Madia ominine pāfikile kitatyi kibi, myaka 33 pa kupita’po. Kupwa Shimioni, mwana-mukaji mupolofeto witwa bu Ana nandi wāmona nkasampe Yesu, penepa kanena myanda yandi ku muntu ense wādi usenswe lukulupilo lwa kukūlwa.—Tanga Luka 2:36-38.

20. Mwanda waka kutwala kobātwele Yesu ku tempelo mu Yelusalema bwādi butyibi buyampe?

²⁰ Bine, ba Yosefa ne Madia bākwete butyibi buyampe kasha pa kutwala wabo mwana ku tempelo ya Yehova mu Yelusalema! Bāshitwidile wabo mwana dishinda dya kwikala na kikōkeji kya kutanwa ku tempelo ya Yehova. Pobādi kwine’kwa, bālambwile mungya bukomo bwabo, kadi bātambwile’ko bufundiji ne kukankamikwa. Bine, Madia wātalukile ku tempelo dyodya difuku na lwitabijo lukomo, ku mutyima wandi nako kuyule binenwa bya ku mushipiditu bya kulangulukila’po ne bya kulombola bakwabo.

21. I bika biketukwasha mwanda wa lwitabijo lwetu lwikale lukomo pamo bwa lwa Madia?

²¹ I kintu kilumbuluke’po kashā pa kumona bambutwile dyalelo balonda kino kimfwa. Mu Batumoni ba Yehova, bambutwile ba kikōkeji batwalanga babo bana ku kupwila kwa bwine Kidishitu. Bambutwile ba uno muswelo bapānanga byobabwanya kulonga, banena binenwa bikankamika banababo betabije. Kadi bajokanga kwabo na bukomo, na nsangaji, koku bekele na bintu biyampe bivule bya kulombola bakwabo. Bine, i kintu kisangaja kashā kupwila nabo! Shi tulonge namino, tukamona amba lwitabijo lwetu lukakoma bininge pamo bwa lwa Madia.