Enda ku bidi'mo

Lelo Torah I Bika?

Lelo Torah I Bika?

Bilondolola Bible

 Kishima “Torah” i kitambe ku kishima kya Kihebelu tohrah, kine kibwanya kwalamunwa bu “bulombodi,” “bufundiji,” nansha bu “kijila.” a (Nkindi 1:8; 3:1; 28:4) Bimfwa bilonda’ko’bi bilombola muswelo wingidijibwe mu Bible kino kishima kya Kihebelu.

  •   Divule kishima Tohrah kifunkilanga pa mikanda itano mibajinji ya mu Bible​—Ngalwilo, Divilu, Bene Levi, Umbadilo, ne Kupituluka mu Bijila. Kadi ino mikanda itwanga ne bu Pantateke, kishima kishintulula mu Kingidiki amba “mivungo itano.” Torah byoyālembelwe na Mosesa, o mwanda itwanga bu “mukanda wa bijila wa Mosesa.” (Yoshua 8:​31; Nehemia 8:1) Na bubine, yālembelwe dibajinji bu mukanda umo, ebiya waābanibwa mwenda mafuku mwanda wa wikale upēla kwingidija.

  •   Kadi kishima Tohrah kifunkila ne pa bijila byāpēlwe bene Isalela mu myanda kampanda, pamo bwa “kijila [tohrah] kya kyamulambu kya bubi,” “kijila kya makopo,” ne “kijila kitala mwine Nazila.”​—Levi 6:​25; 14:57; Umbadilo 6:​13.

  •   Kitatyi kimo kishima Tohrah kifunkilanga ne pa bulombodi nansha pa bufundiji butamba ku bambutwile, ku bantu ba tunangu, nansha kudi Leza aye mwine.​—Nkindi 1:8; 3:1; 13:14; Isaya 2:3.

Lelo mu Torah nansha Pantateke mudi bika?

  •   Mudi mānga ya mwādi mwikadile Leza na muzo wa muntu kutamba ku bupangi kutūla ku lufu lwa Mosesa.​—Ngalwilo 1:​27, 28; Kupituluka 34:5.

  •   Mudi mbila ya mu Bijila bya Mosesa. (Divilu 24:3) Mu bino Bijila mudi tubijila 600. Kintu kya mvubu bininge mu bino bijila i Shema, nansha bu kusapula lwitabijo kwa Bayuda. Kipindi kimo kya Shema kinena’mba: “Ukasanswa Yehova Leza obe ne mutyima obe onso, ne muya obe onso, ne bukomokomo bobe bonso.” (Kupituluka 6:​4-9) Yesu wāshintulwile amba ino’i yo “mbila itabukile bukatampe kadi yo imbajinji.”​—Mateo 22:36-​38.

  •   Dijina dya Leza, Yehova, i ditelwe’mo kintu kya misunsa 1800. Pa kyaba kya kukankaja kwingidija dijina dya Leza, Torah udi na mbila yādi isoñanya bantu ba Leza beditele.​—Umbadilo 6:​22-​27; Kupituluka 6:​13; 10:8; 21:5.

Milangwe mifwe itala pa Torah

 Milangwe mifwe: Bijila bya mu Torah i bya nyeke, kebikatalulwa’kopo nansha dimo.

 Bubine: Malamuni amo a Bible esambilanga ne pa bijila bipotoloke bya mu Torah​—kubadila’mo byobya bisambila pa Sabato, pa mwingilo wa butobo, ne pa Difuku dya Kipwanyo​—amba i bya “nyeke” nansha bya “nyeke ne nyeke-ke.” (Divilu 31:16; 40:15; Levi 16:33, 34, Mukanda Ukola) Inoko, bishima bya Kihebelu bibwanya ne kushintulula’mba kya endaenda mu bula bwa kitatyi kyampikwa kuyukana, ke enkapo’tu amba kya nyeke lonsololo. b Kipwano kya Bijila bya Mosesa pa kupwa kulāla kintu kya myaka 900, Leza wālaile amba ukapingakanya’kyo na “kipwano kipya.” (Yelemia 31:31-​33) Pa “kunena’mba ‘kipwano kipya’ [Leza] waalamuna kipwano kibajinji ke kya kala.” (Bahebelu 8:​7-​13) Kyāpingakanibwe pano kepadi kintu kya myaka 2 000, kupityila ku lufu lwa Yesu Kidishitu.​—Efisesa 2:​15.

 Milangwe mifwe: Bibidiji bya kwisambulwila kukanwa bya Bayuda ne Talmud bidi na lupusa lwa muswelo umo na bilembwa bya Torah.

 Bubine: I kutupu bubinga bwa mu Bisonekwa nansha bumo bulombola’mba Leza wāpēle Mosesa bijila bya kukanwa bya kubweja ku bilembwa bya Torah. Ino, Bible unena’mba: “Penepa Yehova wamunena Mosesa’mba: ‘Lemba myanda ino’i.’” (Divilu 34:27) Bijila bya kukanwa byālembelwe mwenda mafuku ne kuyukana bu Mishnah, byobya byāvudijibwe ku mfulo ke Talmud, i bibundwe na bibidiji bya Bayuda byobāshilwile kudi Bafadiseo. Divule bino bibidiji kebyādipo bitane na Torah. O mwanda Yesu wātopekele Bafadiseo amba: “E momwaalamwina kinenwa kya Leza ke kya bitupu mwanda’tu wa kishi kyenu.”​—Mateo 15:​1-9.

 Milangwe mifwe: Bana-bakaji kebafwaninwepo kufundijibwa myanda idi mu Torah.

 Bubine: Mu Bijila bya Mosesa mwādi kijila kimo kyādi kinena’mba bantu bonso ba Isalela, kubadila’mo bana-bakaji ne bana bene, bafwaninwe kutangilwa Bijila byonso. Mwanda waka? ‘Amba bevwane, kadi amba balombolwe, ne kwakamwa Yehova Leza wabo, ne kutentekela kulonga binenwa byonso bya mukanda wa bijila.’​—Kupituluka 31:10-​12. c

 Milangwe mifwe: Mu Torah mudi myanda mifyame.

 Bubine: Mosesa, mwine wālembele Torah, wānenene amba myanda idi’mo idi patōka kadi ifwaninwe kuyukwa na bantu bonso, ke mifyamepo. (Kupituluka 30:11-​14) Mulangwe wa amba mu Torah mudi myanda mifwame i mutambe mu Kabbalah nansha bibidiji bya Bayuda bya myanda ya majende, manwa ‘mafwatakanye na bunwa’ a kushintulula Bisonekwa. d​—2 Petelo 1:​16.

a Tala dibuku The Strongest Strong’s Exhaustive Concordance of the Bible, dya panopano mu kipindi kya 8451, mu kamutwe ka mwanda kanena’mba “Hebrew-Aramaic Dictionary-Index to the Old Testament.”

b Tala dibuku Theological Wordbook of the Old Testament, Volime 2, paje 672-​673.

c Kwishila na byobya bifundija Torah, divule dine, bijila bitala bibidiji bya Bayuda byādi bikankaja bana-bakaji kwifunda Torah. Kimfwa, Mishnah upituluka mu binenwa bya Labi Ediezala ben Hyrcanus amba: “Muntu yense ufundijanga wandi mwana mwana-mukaji Torah, udi bwa aye umufundija bintu bya mutonko.” (Sotah 3:4) Mu Talmud wa mu Yelusalema mudi binenwa bya amba: “Binenwa bya Torah bifwaninwe kusōkwa mu mudilo pa kyaba kya kufundija’byo bana-bakaji.”​—Sotah 3:​19a.

d Kimfwa, dibuku Encyclopaedia Judaica dishintulula muswelo wādi umona bene Kabbalah Torah amba: “Torah kadipo’tu na nshintulwilo mipotoloke, nansha byashintulula myanda mivule mishile mu ndingo mivule palapala.”—Dibuku dya bubidi, Volime 11, paje 659.