Nga Ozeye?

WINIKINA MU

Nga Ozeye?

Nga e lekwa besololanga asatuludi isonganga ziku kia Bibila?

Sagone II wa ntinu asuri ona oyikwanga muna Yesaya 20:1

Nkanda umosi Biblical Archaeology Review wayika vo: Vena ye “tezo kia nkumbu 50” ziyikwanga muna sono ya Kiyibere zimonekanga muna lekwa ina asatuludi basolola. Muna lekwa basolola muna ye nkumbu za ntinu 14 mia Ayuda ye Isaele kumosi ye nkumbu za wantu batoma zayakana nze Davidi, Kizekeya ye za wantu ke batomene zayakana ko nze Menakeme yo Pekake. Asatuludi basolola mpe nkumbu za Faro 5 ye za ntinu 19 mia Asuri, Babele, Moabe, Parasa ye Suria. E nkumbu za ntinu ke zau kaka ko ziyikwanga muna Bibila ye lekwa ina isololwanga kwa asatuludi. Vena mpe ye nkumbu za nganga zambuta, nsoneki ye makesa.

Nkanda wau wavova mpe vo “akwa ngangu ayingi bekwikilanga” mu ziku kia diambu diadi. Dialudi vo e Sono ya Kingerekia ya Kikristu iyikanga mpe nkumbu za wantu ankaka batomene zayakana. Asatuludi besonganga ziku kia diambu diadi, kadi muna salu kiau basolola mpe nkumbu za wantu akaka nze Erodi—Pontio Pilato, Tiberio, Kayafa yo Sengio Paulu.

Nkia ntangwa e nkosi zavila kuna nza nkulu?

A glazed-brick frieze from ancient Babylon

Kana una vo o unu kuna nsi a Isaele ka kwasala diaka nkosi ko, nkosi oyikwanga tezo kia nkumbu 150 muna Bibila, ediadi disonganga vo e bulu kiaki kiazayakana kwa asoneki a Bibila. Nkumbu miayingi e bulu kiaki kisadilwanga se sinsu, kansi e sono yankaka nkosi kieleka iyikanga. Muna bonga e nona, Bibila kivovanga vo Samesone, Davidi yo Benaya nkosi bavonda. (Afundisi 14:5, 6; 1 Samuele 17:34, 35; 2 Samuele 23:20) Vena mpe yo wantu bavondwa kwa nkosi.—1 Ntinu 13:24; 2 Ntinu 17:25.

Kuna nza nkulu, e nkosi ya Ásia (Leão-Asiático) yayendanga kuna Ásia Menor, Grécia, Palestina, Suria, Mesopotamia ye node ya Índia. E bulu kiaki kiazitiswanga yo mwenwa wonga, nkumbu miayingi kiamonekanga kuna Oriente Próximo. E fwaniswa ya nkosi yasiwa muna yaka ya mbanza Babele yankulu.

E buka kia Akristu kia kimpangila kiayikilwanga vo cruzadas, basoneka vo nkosi bakondanga kuna Palestina muna tandu kia 12 kia tandu kieto. Nanga e nkosi zafukiswa kuna nsi yayina vitila mvu wa 1300. Kansi, zamonekanga kuna Mesopotamia ye Suria yamuna tandu kia 19, kuna Irã ye Iraque zamonekanga yamuna lubantiku lwa tandu kia 20.