Nga Ozeye?
Katula e Bibila, nga vena ye ziku kiankaka kisonganga vo Aneyisaele mu ubundu bakala kuna Engipito?
Bibila kivovanga vo vava esi Midiani banata Yosefe kuna Engipito, Yakobo ye esi nzo andi bayaluka kuna Kenani yo kwenda kuna Engipito. Bayenda zingila kuna zunga kiyikilwanga vo Ngosene, vana mbel’a nu’a Nzadi a Nile. (Tuku 47:1, 6) Aneyisaele ‘bakwamanana wokela yo sunda e ngolo.’ Muna kuma kiaki, esi Engipito bayantika komekena Aneyisaele mu sala se abundu.—Luv. 1:7-14.
Akaka muna awana befidisanga e Bibila e mpaka bevovanga vo lusansu lwalu lwa Bibila ke lwa ludi ko, savu kwandi. Kansi, vena ye ziku kisonganga vo Aneseme * abundu bakala kuna Engipito.
Asatuludi basolola e mazumbu ma mavata mankulu kuna node ya Engipito. John Bimson wa nkwa ngangu ofimpanga e Bibila wavova vo vena ye vioka 20 ma mavata mankulu ma Aneseme muna zunga kiakina kia node ya Engipito. Vana ntandu, James Hoffmeier wa nsoneki a lusansu lwa Engipito yankulu, wavova vo: “Muna kolo kia mvu wa 1800 yakuna mvu wa 1540 vitila tandu kia Kristu, Engipito i nsi yatoma yangalelwanga kwa nkangu wavovanga e ndinga ya ki-Aneseme kuna Ásia.” Wakudikila vo: “E kolo kiaki betela kina ye kolo kiazinganga Abarayama, Isaki yo Yakobo. Betela mpe kina ye lusansu luyikwanga muna nkand’a Tuku.”
Vena mpe ye ziku kiankaka kiasoloka kuna sude ya Engipito. Basolola babu kia mabu (papiro), nanga kia kolo kia mvu wa 2000 yakuna mvu wa 1600 vitila tandu kia Kristu. Muna babu kiaki kia mabu, mwakala ye nkumbu za ntaudi basalanga mu nzo mosi kuna sude ya Engipito. Vioka ntaudi 40 bakala ye nkumbu za ndinga ya ki-Aneseme. E ntaudi zazi yovo abundu, basalanga e salu kia lamba, vanga e nlele ye salu yankaka ya moko. James Hoffmeier wavova vo: “Wau vo vioka 40 ma Aneseme basadilanga mu nzo mosi kuna Tebaida [sude ya Engipito], nanga Aneseme ayingi kikilu bakala muna nsi yawonso ya Engipito, musungula kuna nu’a Nzadi a Nile.”
David Rohl wa nsatuludi wasoneka vo e nkumbu zankaka zakala muna babu kia mabu “mu Bibila zatuka.” Muna bong’e nona, e ngungu ziyikanga e nkumbu zafwanana ye Yisakare, Asere ye Sifera. (Luv. 1:3, 4, 15) David Rohl wakudikila vo: “Ekiaki i ziku kisonganga vo Aneyisaele mu ubundu bakala kuna Engipito.”
John Bimson wavova vo: “O lusansu lwa Bibila mu kuma kia ubundu wa Aneyisaele kuna Engipito ye lwa Luvaiku, ngwizani lwina ye lusansu lwa wantu.”
^ tini. 4 E nkumbu Aneseme muna Seme yatuka, una vo mosi muna wana tatu a Noa. Akaka muna mbongo a Seme nanga i esi Elame, Asuri, Akaladi antete, Ayibere, esi Suria ye makanda mayingi ma Ayaraba.
