Ku bokona mu madisá

Ku bokona mu madisá

Elias Hutter ni Jibibidia ja Lungulula Muene mu Dimi Dia Hebalaiku

Elias Hutter ni Jibibidia ja Lungulula Muene mu Dimi Dia Hebalaiku

EIE u tena kutanga o Bibidia mu dimi dia Hebalaiku? Nange kana. Nange tundé kia ku vuala, nuka ua muene Bibidia mu dimi dia Hebalaiku. Maji ku mivu ia hama 16, kua kexile diiala, njimu ia dikota, a muixanene Elias Hutter, muene ua lungulula Bibidia jiiadi mu dimi dia Hebalaiku. O ku muijiia kiambote ni ioso ia bhange muene, kua-nda ku kuatekesa kubhana dingi valolo mu Bibidia i uala na-iu kubhata.

Elias Hutter a mu vuala ku muvu ua 1553 mu Görlitz, kambanza kofele ka zukama ku mbambe ia Alemanha ni Polônia ni República Tcheca. O ngana Hutter ua dilongo madimi a Oriente Médio mu xikola ia katunda ia Luterana ia Jena. Kioso kia kexile ni 24 a mivu, muene ua kituka mesene ia kulonga o dimi dia Hebalaiku mu mbanza ia Leipzig. Kuma muene ua mesenene kulungulula o ukexilu ua kulonga mu ixi muenhomo, muene ua tungisa xikola mu mbanza ia Nuremberg. Muenhomo o maxibulu akexile mu dilonga mu mivu iuana o madimi a Hebalaiku, Ngeleku, Latinu ni dimi dia Alemão. Mu thembu’omo, ki mu kexile xikola iengi ia tenene kubhanga kiokio.

“O KUIUKA KUA BIBIDIA IA LUNGULULA MUENE”

Mbandu muala o diambu dia Bibidia ia Elias Hutter mu dimi dia Hebalaiku (1587)

Ku muvu ua 1587, ngana Hutter ua lungulula mbandu ia Bibidia mu dimi dia Hebalaiku, mu izuua ia lelu o mbandu íii a beta ku i xana Kikutu Kiokulu. O diambu dia Bibidia íii dia zuelele kiki: Derekh ha-Kodesh diambu didi a di katula mu divulu dia Izaia 35:8. O ukexilu ua jiletala ja soneka na-ju Elias Hutter, ua lungu ni ia zuela diiala dimoxi, musoneki, muene uixi: “Kima kioso-kioso kilondekesa o kuiuka kua Bibidia íii.” O Bibidia íii ia kituka Bibidia ia katunda mukonda ia kexile mu kuatekesa o maxibulu kudilonga o dimi dia Hebalaiku.

Phala kutendela se mukonda diahi o Bibidia ia lungulula Elias Hutter, ia kexile mu kuatekesa kiavulu o athu, tala ibhidi iiadi i bhonzesa o athu kudilonga o dimi dia Hebalaiku. Kia dianga, o muthu kejiié o jiletala ja Hebalaiku, mukonda jala kiéngi. Kaiadi, o jiprefixu ni jisufixu ja izuelu ja bhonzo, athu ka tena kuijiia se kiki kizuelu kiebhi. Mu kifika, tala o kizuelu kia Hebalaiku נפשׁ (mba néfesh), kilombolola “muenhu.” Mu divulu dia Izekiiele 18:4, ande dia kizuelu néfesh, a te-mu o prefixu ה (ha), ilombolola “o”. Kiki ki tenesa o kizuelu הנפשׁ (hannéfesh), mba “o muenhu.” Uoso kejiié o dimi didi, ua-nda fika kuila o kizuelu, הנפשׁ (hannéfesh) ki kiene kimoxi ni kizuelu נפשׁ (néfesh).

Phala kukuatekesa o maxibulu, Elias Hutter ua kaiela ukexilu ua katunda ua kubhanga madivulu—sai jiletala muene ua kexile mu jikopiiala mu ukexilu uejidile kiá o athu, ni mu ukexilu uéngi. Muene ua kexile mu kopiiala ue o dimatekenu mba raiz ia kizuelu mu jiletala jejidile kiá o athu. Maji o jiprefixu ni jisufixu akexile mu jikopiiala mu jiletala ja makota. Kiki kia kexile mu kuatekesa o maxibulu kudilonga o dimi mukonda ene a tenene kiá kumona o dimatekenu dia izuelu mu dimi dia Hebalaiku. O Bibidia ia phutu Tradução do Novo Mundo das Escrituras Sagradas—Com Referências i kaiela ue o ukexilu uenhú ua kuta jinota mu Bibidia. * O dimatekenu dia kizuelu a di soneka ni kolo ia xikatela, o jiprefixu ni jisufixu jala mu jiletala jejiia kiá o athu. O jimbandu ja zele mu jifoto jiji jilondekesa o kidifua kia jiletala ja soneka na-ju Elias Hutter mu divulu dia Izekiiele 18:4. O Bíblia com Referências, mu velusu ienii i kaiela ue o kidifua kiki.

BIBIDIA IA HEBALAIKU IA “KIKUTU KIOBHE”

Elias Hutter ua lungulula ue o mbandu ia Bibidia mu 12 kia madimi, lelu o mbandu íii a beta ku i ijiia mu dijina dia Kikutu Kiobhe. O Bibidia íii a i bhange mu mbanza ia Nuremberg ku muvu ua 1599, o mbandu íii ia Bibidia, ene mu i xana ue mu dijina dia Poliglota ia Nuremberg. Elias Hutter ua mesenene kuta-mu ue o Tradução das Escrituras Gregas Cristãs mu dimi dia Hebalaiku. Maji muene uambe kuila né muene se “ua kexile ni kitadi kiavulu phala kusumba” Bibidia mu dimi dia Hebalaiku, muene keji tena ku i sanga. * Mu kiki-phe, muene ua kuata o Bibidia ia Kikutu Kiobhe ia kexile mu Ngeleku iu ua i lungulula mu dimi dia Hebalaiku. Elias Hutter ua xi hanji o ikalakalu ia kexile mu bhanga phala kuzubha kulungulula o mbandu íii ia Bibidia. Muene ua zubha o kikalakalu kiki ku muvu umoxi!

Kiebhi kiexile o mikanda ia Ngeleku ia lunguluile Hutter? Tala ia zuela Franz Delitzsch ngijiie mu kudilonga o dimi dia Hebalaiku, muene uambe: “O Bibidia ia lungulula Elias Hutter ia londekesa kuila muene uejidile kiambote o dimi dia Hebalaiku, ko Jikidistá joso ejidile kiambote o dimi dienhódio. Tu tena kudielela mu Bibidia íii mukonda Elias Hutter ua solo kiambote o izuelu ia soneka.”

KIKALAKALU KIA KATUNDA

Elias Hutter ka kituka mvuama mu kulungulula Jibibidia mukonda o Jibibidia jê ka ji sumbisile kiavulu. Maji né muene kiki, o ia bhange muene iala ni valolo ia dikota katé mu izuua ia lelu. Mu kifika ku muvu ua 1661, o Bibidia ia Kikutu Kiobhe ia lungulula muene mu dimi dia Hebalaiku a i talele dingi phala kumona se ia kexile hanji kiambote, anga a i kopiiala kuala ngana William Robertson. Ku muvu ua 1798 o ngana Richard Caddick kiene ue kia bhange. Mu kulungulula, Elias Hutter ua lungulula kiambote o majina a ujitu Kyʹri·os (Ngana) ni The·osʹ (Nzambi) ni “Jihova” (יהוה, JHVH) mu jimbandu ji tumbula o Mikanda ia Hebalaiku, mba mu jimbandu ji tumbula o dijina dia Jihova. Kiki kima kia dikota mukonda sai Jibibidia javulu ki jene mu tumbula o dijina “Jihova”, o dijina dimoxié-lele dia Nzambi. Maji o Bibidia ia lungulula Elias Hutter polova ia kamukuá ia kuila o dijina dia Nzambi dia bhingi kumoneka mu Bibidia mu Mikanda ia Ngeleku.

Kizuua ki u sanga o dijina dia Nzambi, Jihova mu Mikanda ia Ngeleku lembalala ioso ia bhange Elias Hutter ni Jibibidia ja lungululula muene.

^ kax. 7 Tanga o nota ia kaiadi ia divulu dia Izekiiele 18:4 ni Apêndice 3B mu Bíblia com Referências.

^ kax. 9 O jingana akua kudilonga, a lunguluile kiá Jibibidia ja Kikutu Kiobhe mu dimi dia Hebalaiku. Mu kifika, ku muvu ua 1360 o ngana Simon Atoumanos, ua lungulula Bibidia imoxi. Bibidia ia mukua a i lunguluile ku muvu ua 1565 kuala ngana Oswald Schreckenfuchspor, ngijiie mukua Alemanha. O Jibibidia jiji nuka a ji katuile jikopiia, mu lelu didi jene joso ja texika.