Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Buu Ohe Kɛje Saji Ni Ejaaa Lɛ Ahe

Buu Ohe Kɛje Saji Ni Ejaaa Lɛ Ahe

 Ŋmɛnɛ lɛ, ewaaa kwraa akɛ abaaná saji kɛjɛ hei srɔtoi fe bei fɛɛ ni eho, saji nɛɛ ekomɛi baanyɛ aye abua bo ni ofee shweshweeshwe ni oná gbɔmɔtsoŋ hewalɛ kpakpa. Shi be ni otaoɔ saji lɛ, esa akɛ okwɛ ohe nɔ jogbaŋŋ yɛ saji ni ejaaa ahe, ekomɛi ji:

 Akɛ nɔkwɛmɔnɔ lɛ, be ni COVID-19 tsɛŋemɔ hela lɛ hé shi lɛ, jeŋmaji ekomefeemɔ lɛ hiɛnyiɛlɔ lɛ bɔ kɔkɔ akɛ, mɛi akwɛ amɛhe nɔ jogbaŋŋ yɛ amale saji ni egbɛ eshwã ni yeɔ awui waa lɛ he. Ewie akɛ, “Mɛi komɛi miiwo ŋaa fɔŋ ni yeɔ awui waa yɛ helatsamɔ gbɛfaŋ. Helatsamɔ gbɛi ni ejaaa lɛ hu efa babaoo. Agbɛnɛ hu, akɛɛ akɛɛ loo saji ni bɛ nɔdaamɔnɔ kpakpa ko egbɛ eshwã Intanɛt lɛ nɔ fɛɛ. Efɔɔ kaa akɛ agbɛɔ saji gbohii ashwãa; saji nɛɛ hãa anyɛɔ mɛi krokomɛi kɛ kui komɛi, loo akɛ amɛ yeee jogbaŋŋ.”

 Anɔkwa, jeee ŋmɛnɛ abɔi saji ni ejaaa lɛ gbɛɛ-kɛ-shwamɔ. Kɛ̃lɛ, Biblia lɛ gba akɛ yɛ wɔbei nɛɛ amli lɛ, “gbɔmɛi fɔji kɛ shishiulɔi baawo wu yɛ efɔŋ mli, ni amɛbaalaka mɛi ni amɛ hu abaalaka amɛ.” (2 Timoteo 3:1, 13) Intanɛt lɛ hãa wɔnine shɛɔ saji anɔ, ni wɔ hu wɔgbɛɔ saji nɛɛ wɔshwãa akɛni wɔleee akɛ amɛ ji saji ni bɛ mli lɛ hewɔ, shi jeee akɛ wɔmiibɔ mɔdɛŋ wɔlaka mɛi krokomɛi. Enɛ hewɔ lɛ, wɔ-email, social media, kɛ amaniɛbɔi ni wɔnine shɛɔ nɔ yɛ wɔfoŋ kɛ ehenɔi lɛ anɔ lɛ babaoo bafeɔ saji ni atsake hiɛ kɛ saji ni jeee anɔkwale.

 Te obaafee tɛŋŋ obu ohe kɛje saji ni ejaaa kɛ afo atã saji ni bɛ nɔdaamɔnɔ kpakpa ko lɛ ahe? Naa Biblia shishitoo mlai komɛi ni baanyɛ aye abua bo.

  •   Jeee nɔ fɛɛ nɔ ni onaa loo onuɔ lɛ esa akɛ ohe oye

     Nɔ ni Biblia lɛ kɛɔ: “Mɔ ni jwɛŋmɔ esako lɛ heɔ wiemɔ fɛɛ wiemɔ eyeɔ, shi hiɛtɛ̃lɔ kwɛɔ enajifaamɔi jogbaŋŋ.”​—Abɛi 14:15.

     Kɛ́ wɔkwɛɛɛ ni ahi lɛ ewaaa kwraa akɛ abaalaka wɔ. Saji nɛɛ ekomɛi ji, mfonirii ni aŋmala nibii yɛ nɔ loo shishi, vidioi ni sɛɛ kɛlɛɛɛ ni akɛwoɔ Intanɛt lɛ nɔ, titri lɛ kɛtsɔ social media nɔ. Bei pii lɛ, afeɔ nibii nɛɛ ni akɛwo mɛi anaa ŋmɔlɔ. Kɛ̃lɛ, ewaaa kwraa akɛ abaatsake mfonirii kɛ vidioi nɛɛ ahiɛ, loo akahã ana mfoniri loo vidio lɛ he saji fɛɛ. Mɛi nyɛɔ amɛfeɔ mɔ ko he vidio diɛŋtsɛ, ni obaana ni mɔ lɛ miifee nɔ ko loo eewie nɔ ko yɛ vidio lɛ mli, shi yɛ anɔkwale mli lɛ mɔ ni ona yɛ vidio lɛ mli lɛ efeko nakai nii lɛ loo ewieko nakai.

     “Saji ni ejaaa ni niiamlitaolɔi lɛ naa yɛ social media lɛ nɔ lɛ babaoo lɛ, amɛji mfonirii kɛ vidioi ni atsake hiɛ loo ahãaa ale saji fɛɛ ni kɔɔ he bɔ ni afee ni akɛlaka mɛi.”​—Axios Media.

     Bi ohe akɛ: ‘Ani sane ni yɔɔ mli lɛ ji anɔkwale, aloo afee koni akɛwo mɛi anaa ŋmɔlɔ?’

  •   Susumɔ he ni sane lɛ jɛ lɛ he, kɛ sane hu ni yɔɔ mli lɛ he

     Nɔ ni Biblia lɛ kɛɔ: “Nyɛkaa nii fɛɛ nyɛkwɛa.”​—1 Tesalonikabii 5:21.

     Dani obaahe sane ko oye loo okɛ sane ko loo vidio baasɛndi mɔ ko lɛ, kɛ́ mɛi pii le sane lɛ po loo awie he shii abɔ yɛ adafitswai amli lɛ, taomɔ mli jogbaŋŋ okwɛ akɛ eji anɔkwale lo. Mɛɛ gbɛ nɔ obaatsɔ ofee enɛ?

     Bi ohe akɛ, ‘Ani miheɔ he ni sane lɛ jɛ loo mɔ ni kɛɛ sane lɛ miyeɔ?’ Adafitswaa nitsumɔi kɛ kui komɛi tsakeɔ saji komɛi ahiɛ, loo amɛwieɔ sane lɛ bɔ ni amɛ amɛbaaná he sɛɛ loo bɔ ni ekɛ paati ni amɛyɔɔ mli lɛ susumɔi kpãa gbee. Okɛ nɔ ni onaa yɛ adafitswaahe kome mli lɛ ato adafitswaahe kroko nɔ he. Bei komɛi lɛ, onanemɛi baatsɔ e-mail, loo social media nɔ amɛkɛ sane ni ejaaa loo sane ni bɛ mli ahã bo ni amɛjeee gbɛ. No hewɔ lɛ, kaahe adafitswaa sane ko oye ja ona he ni sane lɛ jɛ diɛŋtsɛ.

     Kwɛmɔ kɛji saji ni yɔɔ adafitswaa lɛ mli lɛ ji nɔ ni ba nyɛsɛɛ nɛɛ nɔŋŋ ni eja lo. Kwɛmɔ deeti ni yɔɔ he, taomɔ anɔkwalei ni yɔɔ sane lɛ mli, kɛ odaseyelii ni fiɔ nɔ ni akɛɛ lɛ sɛɛ. Kwɛmɔ ohe nɔ jogbaŋŋ, titri lɛ kɛ́ efee tamɔ nɔ ni afo amaniɛbɔɔ lɛ kuku, loo kɛ́ abɔ amaniɛ lɛ bɔ ni baahã etee henumɔ pɔtɛ̃ɛ ko shi.

     “Amrɔ nɛɛ, bɔ ni ataoɔ sane mli jogbaŋŋ akwɛɔ kɛji eji anɔkwale lɛ he ebahia waa tamɔ dɛŋfɔmɔ nɔŋŋ.”​—Sridhar Dharmapuri, Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ onukpa ko ni kwɛɔ niyenii he shweshweeshwefeemɔ lɛ nɔ.

     Bi ohe akɛ: ‘Ani adafitswaa loo amaniɛbɔɔ nɛɛ miiwie mɛi asusumɔi ahe oookɛɛ amɛji anɔkwalei, loo eewie sane lɛ koni efĩ fã kome pɛ sɛɛ?’

  •   Hã anɔkwa saji akudɔ bo, jeee osusumɔi

     Nɔ ni Biblia lɛ kɛɔ: “Mɔ fɛɛ mɔ ni kɛ ehiɛ fɔ̃ɔ lɛ diɛŋtsɛ etsui nɔ lɛ, kwashia ni.”​—Abɛi 28:26.

     Bei pii lɛ, wɔheɔ saji ni fĩɔ nɔ ni wɔmiitao wɔhe wɔye loo wɔsusumɔi asɛɛ lɛ wɔyeɔ. Ni bei pii lɛ, Intanɛt nitsumɔhei lɛ kwɛɔ saji ni wɔnyaa he kɛ nibii ni wɔtao yɛ Intanɛt lɛ nɔ be ko ni eho, ni amɛhãa wɔ adafitswai kɛ social media nɔ nibii ni amɛsusuɔ akɛ wɔnyaa he. Shi, saji ni wɔsumɔɔ ni wɔnu lɛ jeee be fɛɛ be ehe hiaa wɔ loo esa akɛ wɔnu.

     “Mɛi baanyɛ amɛjwɛŋ nii anɔ kɛya shɔŋŋ ni amɛsusu emli nɔ fɛɛ nɔ he, shi bei pii lɛ nibii ni wɔtaoɔ, nibii ni wɔhiɛ kã nɔ, kɛ nibii ni kanyaa wɔ lɛ hãa wɔkpɛlɛɔ nibii komɛi anɔ akɛ amɛji anɔkwale, kɛ́ nakai nibii lɛ fĩɔ nɔ ni wɔmiisumɔ ni wɔhe wɔye lɛ sɛɛ.”​—Peter Ditto, jwɛŋmɔ he nilelɔ.

     Bi ohe akɛ: ‘Ani miina sane nɛɛ akɛ eji anɔkwale akɛni eji nɔ ni miitao mahe maye lɛ hewɔ?’

  •   Kaagbɛ saji ni ejaaa lɛ oshwã

     Nɔ ni Biblia lɛ kɛɔ: “Kaagbɛ sane ni bɛ mli oshwã.”​—2 Mose 23:1.

     Kaimɔ akɛ, saji ni okɛɔ mɛi krokomɛi loo okɛhãa mɛi krokomɛi lɛ baanyɛ asa bɔ ni amɛsusuɔ nii ahe amɛhãa kɛ bɔ ni amɛfeɔ amɛnii amɛhãa lɛ he. Kɛ́ ojeee gbɛ po ni okɛ sane ni ejaaa hã mɔ ko lɛ, ebaanyɛ ni eye awui waa.

     “Be fɛɛ be lɛ, nɔ klɛŋklɛŋ ni esa akɛ ofee ji, too otsui shi, mɛɛ fioo ni obi ohe akɛ, ʻAni miyɛ nɔmimaa diɛŋtsɛ akɛ sane nɛɛ ji anɔkwale, ni no hewɔ lɛ manyɛ makɛɛ mɔ ko loo mikɛhã mɔ ko?’ Kɛ́ mɔ fɛɛ mɔ feɔ nakai kulɛ, saji ni bɛ mli loo ejaaa ni egbɛ eshwã Intanɛt lɛ kɛ social media nɔ lɛ anɔ baagbɔ kwraa.”​—Peter Adams, eji kuu ko ni atsɛɔ lɛ News Literacy Project lɛ sɛinɔtalɔ lɛ sɛɛmɔ.

     Bi ohe akɛ: ‘Ani miikɛɛ mɔ ko sane nɛɛ loo mikɛmiihã lɛ akɛni mile akɛ eji anɔkwale lɛ hewɔ?’