Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Shi kɛya he ni ato saneyitsei lɛ anaa yɛ lɛ

Ani Ole?

Ani Ole?

Mɛɛ gbɛ nɔ Romanyo ni bɔfo Paulo ji lɛ he ba sɛɛnamɔ kɛhã lɛ?

Paulo wie akɛ: “Mikɛ Misane Lɛ Miihã Kaisare Yeli!”

Kɛ́ mɔ ko ji Romanyo lɛ, ehãa lɛ hegbɛi kɛ gbɛnaai komɛi yɛ he fɛɛ he ni ebaaya. Romanyo ni mɔ ko ji lɛ tsɔɔ akɛ, Roma mla lɛ ni yɔɔ enɔ hewalɛ shi jeee mlai ni maji ni Roma yeɔ nɔ lɛ ewo lɛ. Kɛ́ afolɔ Romanyo ko naa lɛ, ebaanyɛ ekpɛlɛ ni aye esane yɛ maŋ nɔ ni eyɔɔ lɛ mla naa, ni eyɛ hegbɛ hu akɛ ebaahã ayaye esane lɛ yɛ Roma saneyelihe. Kɛ́ abu lɛ gbele fɔ lɛ, eyɛ hegbɛ akɛ ehãa akɛ esane lɛ yaa Roma nɔyelɔ lɛ diɛŋtsɛ ŋɔɔ koni eye sane lɛ.

Roma maŋsɔɔlɔ ko ni atsɛɔ lɛ Cicero ni hi shi yɛ klɛŋklɛŋ afii 100 D.Ŋ.B. lɛ wie hegbɛ ni tamɔ nɛkɛ lɛ he akɛ: “Eji tɔ̃mɔ akɛ aaafĩ Romanyo ko; ni eji yitsoŋwalɛ akɛ aaagwao lɛ; ni kɛ́ ogbe lɛ lɛ, etamɔ nɔ ni ogbe ofɔlɔi loo owekunyo.”

Bɔfo Paulo shiɛ waa kɛkpa Roma Nɔyelihei lɛ fɛɛ mli. Ekɛ hegbɛ ni eyɔɔ akɛ Romanyo lɛ tsu nii yɛ shihilɛi srɔtoi etɛ mli: (1) Ehã Filipi maŋ lɛ kojolɔi lɛ le akɛ amɛku hegbɛ ni eyɔɔ lɛ mli yɛ gwaomɔ ni amɛgwao lɛ lɛ hewɔ. (2) Ejie ehe shi akɛ Romanyo, ni no hã eye ehe kɛjɛ gwaomɔ ni kulɛ abaagwao lɛ yɛ Yerusalem lɛ. (3) Ekɛ esane hã Kaisare, ni ji nɔyelɔ ni yɔɔ Roma lɛ koni lɛ eye ehã lɛ.Bɔfoi 16:37-39; 22:25-28; 25:10-12.

Mɛni akɛwoɔ tookwɛlɔi ni hi shi yɛ blema lɛ nyɔmɔ?

Tɛtao ko ni miitsɔɔ gbeekpamɔ ko ni aba yɛ tooi ahemɔ he aaafee Afi 2050 D.Ŋ.B.

Yakob ni hi shi yɛ blema lɛ kɛ afii 20 kwɛ etsɛkwɛ̃ Laban tooi lɛ. Yakob kɛ klɛŋklɛŋ afii 14 lɛ tsu nii yɛ Laban biyei enyɔ lɛ ahewɔ, ni afii ekpaa ni shwɛ lɛ awo lɛ nyɔmɔ kɛ tooi. (1 Mose 30:25-33) Wolo ko (Biblical Archaeology Review) wie akɛ, “Gbeekpamɔ ni Laban kɛ Yakob ba yɛ tooi lɛ akwɛmɔ he lɛ ji nɔ ko ni mɛi ni ŋma Biblia lɛ yɛ blema lɛ kɛ mɛi ni kaneɔ lɛ le waa.”

Nibii komɛi ni atsa shi ni ana yɛ Nuzi kɛ Larsa kɛ hei krokomɛi ni yɔɔ ŋmɛnɛŋmɛnɛ Iraq lɛ maa nɔ mi akɛ mɛi baa gbeekpamɔ ni tamɔ nakai. Kpaŋmɔ ni tamɔ nɛkɛ lɛ tsuɔ nii kɛjɛɔ be ni akuɔ tooi lɛ ahetsɔi lɛ yɛ afi lɛ mli kɛyashiɔ enɔ afi be ni abaaku amɛhetsɔi ekoŋŋ lɛ mli. Abuɔ too hii kɛ yei falɛ pɔtɛɛ yɛ afii ni amɛye lɛ anaa ni akɛwoɔ tookwɛlɔ lɛ dɛŋ. Afi kome sɛɛ lɛ, tookwɛlɔ lɛ hãa nɔtsɛ lɛ toohetsɔi, mliki kɛ nibii ni akɛ mliki fee, toobii, kɛ nibii krokomɛi, yɛ falɛ ni nɔtsɛ lɛ etsɔɔ akɛ ekɛba lɛ naa. Nɔ fɛɛ nɔ ni baashwɛ yɛ sɛɛ lɛ ji tookwɛlɔ lɛ nɔ.

Tooi lɛ ashweremɔ baadamɔ too yei falɛ ni akɛbaahã tookwɛlɔ lɛ nɔ. Kɛ́ ahã too yei 100 lɛ, gbɛkpamɔ lɛ ji akɛ abaaná toobii 80. Kɛ́ toobii ni aná lɛ falɛ shɛɛɛ nɔ ni atsɔɔ lɛ naa lɛ, tookwɛlɔ lɛ baato najiaŋ. Enɛ hãa tookwɛlɔ lɛ bɔɔ mɔdɛŋ waa akɛ ebaakwɛ tooi ni atu awo edɛŋ lɛ jogbaŋŋ.