DUA e bau dede toka na nona bula o Inoki ni a 365 na yabaki ni nona bula. Ena rairai dredre noda vakabauta qori baleta sa sega ni dua nikua e yacova na yabaki ni bula qori. E sega ni kurabuitaki ke yacova e dua na yabaki ni bula i Inoki ni dau dede cake nodra bula ena gauna ya. Na gauna mada ga e sucu kina o Inoki, sa ononadrau toka vakacaca na yabaki ni bula i Atama qai bula tale tiko me tolunadrau na yabaki. Ia eso na kawa i Atama e dede sara nodra bula. Ke dua e raici Inoki ena gauna a yabaki 365 kina, ena nanuma ni se bulabula qai levu tale na ka e se rawa ni cakava ena nona bula. Ia ka ni rarawa ni a sega ni vaka kina.

Dua na ituvaki leqataki e rairai tu kina o Inoki. Era sega ni taleitaka na tamata na itukutuku ni Kalou e vakasavuya vei ira, mani dro. E sega ni guilecava rawa o Inoki na rairai ni matadra ni laurai votu kina nodra yalokatakata kei na nodra sevaki koya. Era sa sevaka mada na itukutuku i Inoki, era qai sevaka tale na Kalou a talai koya yani vei ira. Era na sega ni cakava rawa e dua na ka vei Jiova, ia era na rawa ni cakava e dua na ka vei Inoki! De dua e nanumi ratou nona vuvale o Inoki, na watina, na luvena yalewa, na luvena tagane o Mecusela, kei na makubuna o Lemeki. E rairai veinanuyaka ena raici ratou tale se sega. (Vakatekivu 5:21-23, 25) Na cava beka ena yaco?

E sega ni levu na ka e kilai me baleti Inoki ni tolu ga na tikinivolatabu e vakamacalataki koya. (Vakatekivu 5:21-24; Iperiu 11:5; Juta 14, 15) Ia na ivakamacala mada ga ena veitikinivolatabu qori eda sa kila rawa kina na vakasakiti ni vakabauta i Inoki. Vakacava o qarava tiko e dua na vuvale? E dau dredre ena so na gauna mo cakava na ka e dodonu? Levu na ka o na vulica vei Inoki.

O Inoki e ikavitu ni tabatamata mai vei Atama. Ia na gauna e qai sucu kina, sa ca rawa tu na ivakarau ni tamata. Era se bula dede na tamata ena gauna ya nira se bau volekata na bula uasivi rau vakayalia o Atama kei Ivi. Ia sa torosobu ga na nodra itovo kei na nodra bula vakayalo. Sega ni caka rawa na ivalavala kaukaua, se tekivu ga mai na gauna a vakamatei Epeli kina o Keni. Ia e sivi Keni tale ena ivalavala kaukaua kei na yaloca e dua na nona kawa! Oti e vicasagavulu na yabaki, a toso cake ina dua tale na ivakatagedegede nodra caka ca na tamata. Era dau kaciva na yaca i Jiova, ia era sega ni cakava qori nira rokovi koya. E veibeci na sala era vakayagataka kina na yaca tabu ni Kalou.—Vakatekivu 4:8, 23-26.

Dua na ituvaki torosobu a tu kina na lotu ena gauna i Inoki. Kena ibalebale ena vinakati me vakatulewataka o Inoki me muri ira na tamata ena nona gauna, se me qaravi Jiova na Kalou dina a bulia na lomalagi kei na vuravura. De dua e uqeti koya na veika e vulica me baleti Epeli, a vakamatei ena vuku ni nona qaravi Jiova ena yalodina. A mani vakatulewataka o Inoki me muria na ivakaraitaki i Epeli. E kaya na Vakatekivu 5:22: “[A] dau lako vata voli o Inoki kei na Kalou dina.” O Inoki e imatai ni tamata me cavuti vua na malanivosa qori. Kena  ibalebale ni a duatani sara o Inoki mai vei ira na bula ena nona gauna.

E tukuna na iVolatabu ni a lako vata tiko ga kei na Kalou o Inoki ena gauna a sucu kina na luvena tagane o Mecusela. Sa dua toka na vuvale i Inoki ena gauna a yabaki 65 kina. E sega ni cavuti ena iVolatabu na yaca i watina, e sega tale ga ni kilai e vica na “luvena tagane kei na luvena yalewa.” E bibi me muria e dua na tama na veidusimaki ni Kalou me veiraurautaka vinaka kina nona qarava na Kalou kei na nona vuvale. E kila o Inoki ni vinakata o Jiova me yalodina vei watina. (Vakatekivu 2:24) A solia tale ga nona vinaka taucoko me vakavulici ira na luvena ena veika me baleta na Kalou o Jiova. Vakacava a yaga na sasaga i Inoki?

E sega ni vakamatatataki ena iVolatabu na tikina qori. E tukuni ena iVolatabu ni dede duadua na gauna ni bula i Mecusela na luvei Inoki, qai cava na ivolatukutuku ni nona bula ena yabaki a yaco kina na Waluvu. Ia e sega ni tukuni e dua na ka me baleta na nona vakabauta. A qai dua na luvena tagane o Mecusela, na yacana o Lemeki. A sucu o Lemeki ni se vo tu e duanadrau vakacaca na yabaki me mate na tukana o Inoki, qai vakasakiti nona vakabauta ni tubu cake tiko. A uqeti Lemeki o Jiova me parofisaitaka e dua na ka me baleti Noa, qai vakayacori na parofisai qori ni oti na Waluvu. E kilai tale ga o Noa ena nona dau lako vata kei na Kalou, e ucui Inoki kina na tukana vakarua. Erau sega ni bau sota o Noa kei Inoki, a rairai rogo italanoa ga o Noa vua na tamana o Lemeki, na tukana o Mecusela, se o Jereti na tamai Inoki ni a qai mate ni sa yabaki 366 o Noa. Eratou rairai vakamacalataka vei Noa na ivakaraitaki vakasakiti i Inoki.—Vakatekivu 5:25-29; 6:9; 9:1.

Erau duidui sara o Inoki kei Atama. E uasivi o Atama, ia a sotava na leqa ni a talaidredre vei Jiova qai ivakaraitaki ca vei ira nona kawa. E ivalavala ca o Inoki, ia e dau lako vata kei na Kalou qai kotora vei ira nona kawa e dua na ivakaraitaki vakasakiti ni vakabauta. A mate o Atama ni yabaki 308 o Inoki. E sega ni kilai era lolositaka na mate i Atama nona vuvale se sega, eda kila ga ni “dau lako vata kei na Kalou dina” o Inoki.—Vakatekivu 5:24.

Ke o qarava tiko e dua na vuvale, na cava o vulica ena ivakaraitaki i Inoki? E bibi mo qarava na veika vakayago me ratou bula kina na nomu vuvale, ia e bibi sara mo vukei ratou me ratou kila qai qarava na Kalou. (1 Timoci 5:8) O rawa ni cakava qori ena nomu ivakavuvuli kei na nomu ivakaraitaki. Dua na ivakaraitaki totoka o na biuta toka vei ratou na nomu vuvale ke o dau lako vata kei na Kalou me vakataki Inoki, o muria tale ga na ivakatagedegede ni Kalou ena nomu bula.

De dua a yalolailai ena so na gauna o Inoki ni o koya duadua ga e vakabauta, o ira na kena vo e sega. Vakacava a bau nanumi koya o Jiova? Io, a kauaitaka o Jiova na yalodina i Inoki, qai lesi koya me lai vakasavuya vei ira na tamata ena nona gauna na nona itukutuku. A lesi Inoki sara ga e keri o Jiova me parofita, na imatai ni parofita me volatukutukutaki ena iVolatabu. E kilai qori mai na ka eda wilika ena ivola i Juta na taci Jisu, a uqeti vakalou me vola  na veika a parofisaitaka o Inoki ena vica vata na senitiuri e muri. *

Na cava a parofisaitaka o Inoki? E kaya na iVolatabu: “Raica! Sa lako mai o Jiova kei na iwiliwili levu ni nona agilosi savasava, me vakataulewa vei ira na tamata kece, me totogitaki ira na beci koya ena vuku ni nodra ivalavala ca kei na veika lolovira kece era cavuta vua na tamata ivalavala ca.” (Juta 14, 15) Na sala e cavuta kina na parofisai qori o Inoki e vaka sara ga sa cakava oti na Kalou na ka e parofisaitaki. E va tale ga qori na sala era cavuti kina eso tale na parofisai. E cavuta o Inoki nona parofisai me vaka sara ga sa yaco oti ni vakadeitaka ena yaco dina!—Aisea 46:10.

Na cava e kilai me baleta na itukutuku a kacivaka o Inoki? E warumisa nona itukutuku, qai tukuni kina nira na totogitaki na tamata era veibeci, qai lolovira nodra ivalavala. Era vakasalataki na tamata kece ena parofisai qori ni sa sega ni dua na ka vinaka e rawa ni tukuni me baleta na nodra itovo me tekivu mai na gauna rau vakatalai kina mai Iteni o Atama kei Ivi. Ena vakadomobula na veika era sotava o ira qori ni sa na veivakarusai o Jiova kei ira na “iwiliwili levu ni nona agilosi savasava.” A sega ni bau tu suka o Inoki me kacivaka na itukutuku ni Kalou, a cakava duadua tale ga! Sa wacava nona qoroya o Lemeki na yaloqaqa i tukana ni raica toka na nona vakayacora nona cakacaka.

Nida vakasamataka na vakabauta i Inoki, e bibi me tiko tale ga vei keda na rai ni Kalou me baleta na vuravura qo. Na itukutuku a kacivaka ena doudou o Inoki e ganiti keda tale ga nikua, ni tautauvata na ituvaki ni vuravura ena gauna ya kei na gauna qo. A yaco dina na ka e parofisaitaka o Inoki ni a vakarusa o Jiova na ituvaki ca ena gauna ya ena Waluvu levu a yaco ena gauna i Noa. Qori e vakatakarakarataka ga na veivakarusai levu cake ena qai yaco ena gauna se bera mai. (Maciu 24:38, 39; 2 Pita 2:4-6) Sa tu vakarau tale ga na Kalou kei ira na iwiliwili levu ni nona agilosi savasava mera vakataulewa ena ituvaki ca nikua. Meda kua gona ni raica vakamamada na itukutuku ni veilewai e kacivaka o Inoki da qai kacivaka vei ira eso tale. Eda na rairai galili ena so na gauna nira yawaki keda na wekada se itokani. Ia ena sega vakadua ni vakanadakui ira nona tamata yalodina nikua o Jiova me vaka ga nona sega ni vakanadakui Inoki!

Na cava a qai yaco vei Inoki? E sega ni kilai se a mate vakacava, e tukuna ga na iVolatabu: “E dau lako vata kei na Kalou dina o Inoki. E qai takali yani ni kauti koya na Kalou.” (Vakatekivu 5:24) A kauti Inoki vakacava na Kalou? E kaya na yapositolo o Paula: “Ena vakabauta i Inoki, e tokitaki kina me kua ni raica na mate, e sega ni laurai tale ena dua na vanua ni sa tokitaki koya na Kalou, ni a vakadinadinataki vua ni se bera ni tokitaki ni vakadonui koya na Kalou.” (Iperiu 11:5) Na cava a vakaibalebaletaka o Paula ena matavosa “tokitaki . . . me kua ni raica na mate”? E tukuni ena so na vakadewa ni iVolatabu ni kauti Inoki i lomalagi na Kalou. Ia e sega ni dina ya ni tukuna na iVolatabu ni vakaturi duadua e liu ina bula vakalomalagi o Jisu Karisito.—Joni 3:13.

Na cava gona na ibalebale ni nona “tokitaki” o Inoki me kua ni “raica na mate”? A rairai cakava e dua na ka o Jiova me mate kina ena vakacegu o Inoki, me kua ni vakila na mosi se na rarawa era dau vakila eso ni bera nira mate. Ia ni bera ni yaco qori, a “vakadinadinataki” vei Inoki “ni vakadonui koya  na Kalou.” De dua a raivotu o Inoki ni bera ni mate, a vakaraitaka kina vua na Kalou na ituvaki kei vuravura ni sa na parataisi. Gauna e qai mate kina o Inoki, sa vakadeitaka tu ni vakadonui koya o Jiova. E kaya na yapositolo o Paula me baleti ira eso tale na tagane kei na yalewa yalodina: “Ena vakabauta, era yalodina o ira kece qo me yacova na mate.” (Iperiu 11:13) E matewale nodra vaqara na yagoi Inoki na kena meca ni a “sega ni laurai tale ena dua na vanua.” A rairai cakava o Jiova e dua na ka me kua ni laurai na yagoi Inoki, mera kua ni vakayagataka kina na meca na yagona ena dua na ivalavala ni sokalou lasu. *

Nida vakasamataka tiko na ka e kaya na iVolatabu, raitayaloyalotaka mada na sala e rairai mate kina o Inoki. Nanuma tiko ni vatavatairalago ga qo, e sega ni tukuni ni a yaco dina. Era cemuri Inoki voli na kena meca nira sega ni taleitaka na itukutuku ni veilewai a kacivaka vei ira. Dua na ka nona wawale ena balavu ni vanua e lakova mai. E raica sara e dua na vanua me vuni qai vakacegu kina vakalailai. Ia e kila o Inoki ni na sega ni dede era sa na toboki koya na meca, ena qai vakamatei vakaloloma. E mani masu vua na Kalou, qai vakila e dua na vakacegu levu. A raivotu ga o Inoki, ia e vaka sara ga me yaco dina tu na ka e raivotutaka qai kauti koya sara vakayawa.

Vakasamataka mada nona raica ena raivotu e dua na vuravura e duatani sara mai na kena a bula kina. E rairai totoka na vuravura qori me vaka ga na were o Iteni, ia e sega ni yadrava tu e dua na jerupi. Era sa gone tale na tagane kei na yalewa era bula tu kina, era bulabula ra qai veiyaloni. E sega ni bau laurai kina na veicati se na veivakacacani vakalotu a yaco tu ena gauna i Inoki. E vakila o Inoki na veikaroni i Jiova, nona loloma kei na nona veivakadonui. Sega ni vakatitiqataka o Inoki ni na bula dina ena vuravura e raivotutaka tiko ya. E sega ni tukuni rawa na vakacegu e vakila, e bobo mani mocelutu sara qai sega tale ni vakila e dua na ka.

Qori na ituvaki e se tu ga kina o Inoki me yacova mai nikua, e se moce toka ga ena ibulubulu. Ia e nanumi koya vinaka tu na Kalou o Jiova ni sega ni vakaiyalayala na ka e rawa ni katona ena nona vakasama! Me vaka ga e yalataka o Jisu, dua na siga era na rogoca na domona o ira kece e nanumi ira tu na Kalou ra qai tucake mai na ibulubulu. Gauna era dolava kina na matadra, era sa na duri tu ena dua na vuravura vou ni vakacegu.—Joni 5:28, 29.

Vakacava o na via bula tale ga ena vuravura ya? Vakasamataka mada mo sotavi Inoki, me qai talanoataka vei iko na veika totoka e kila tu! E rawa ni tukuna vei keda ke bau volekata toka yani na ka e yaco dina na noda vatavatairalago me baleta nona mate. Ia dua na ka e bibi cake meda vakatotomuri koya kina ena gauna qo. A vakamacalataka qori o Paula ni kaya: “Ke sega na vakabauta eda na sega ni vakamarautaka rawa na Kalou.” (Iperiu 11:6) Qori na vuna e bibi kina meda vakatotomuria na yaloqaqa kei na vakabauta i Inoki!