KE ETIDE n̄kpa ete esie Mike anam an̄wan̄a ete, “Mma nnen̄ede n̄kere ke obiomo mi ndidịp mme ntụk mi.” Ye Mike, ndifịk mfụhọ esie nnịm ekedi ido erenowo. Edi enye ke ukperedem ama edifiọk ke imọ ikenenke. Ntre ke ini

eteete ufan Mike akakpade, Mike ama ọfiọk se akpanamde. Enye ọdọhọ ete: “Ke isua ifan̄ ẹmi ẹkebede, n̄kpobok enye afara nnyụn̄ ndọhọ nte: ‘Nam n̄kpọ nte erenowo.’ Idahaemi mma mmụm enye ubọk nnyụn̄ ndọhọ nte: ‘Kop ntụk nte afo oyomde ndikop. Oro eyen̄wam fi ndiyọ n̄kpa emi. Edieke afo oyomde mi nnyọn̄, ami nyenyọn̄. Edieke afo oyomde mi ntie, ami nyetie. Edi kûkop ndịk ndikop ntụk.’”

MaryAnne n̄ko ama ekere ke obiomo imọ ndidịp mme ntụk imọ ke ini ebe esie akakpade. Enye eti ete, “Mma nnen̄ede n̄kere mban̄a edidi eti uwụtn̄kpọ nnọ mbon efen tutu ami n̄kayakke idemmi nnọ mme ndammana ntụk. Edi ke akpatre mma ndifiọk nte ke ndidomo ndidi adaha ukeme nnọ mbon efen ikan̄wamke mi. Mma ntọn̄ọ ndidụn̄ọde idaha mi nnyụn̄ ndọhọ nte, ‘Tua edieke anade afo atua. Kûdomo ndikop odudu n̄kaha. Nam enye ọwọrọ ọkpọn̄ fi.’”

Ntre Mike ye MaryAnne ẹtoro ẹte: Kop mfụhọ! Ndien mmọ ẹnen. Ntak-a? Koro mfụhọ edi edinam ufịghede ntụk oro ẹyomde. Ndifịghede mme ntụk fo ekeme ndisụhọde mfịghe oro afo osobode. Ndiwụt mme ntụk ke ndammana usụn̄, edieke asan̄ade ye mbufiọk ye nnennen ifiọk, anam fi enyene nnennen ntụk.

Nte ededi, kpukpru owo isiwụtke mfụhọ ke ukem usụn̄. Ndien mme utọ n̄kpọ nte m̀mê owo ima akpa ke mbuari m̀mê akpa ke ama ọkọdọn̄ọ ke anyanini ekeme ndinyene n̄kpọ ndinam ke edinam uwụt ntụk mme andidu ke uwem. Edi n̄kpọ kiet ana in̄wan̄în̄wan̄: Ndifịk mme ntụk fo nnịm ekeme ndinọ unan ke ikpọkidem ye ke ntụk. Ndifịghede mfụhọ fo otịm ọfọn akan. Didie? N̄wed Abasi ọdọn̄ọ ndusụk nti item.

Nneme ekeme ndin̄wam ke ndifịghede mfụhọ. Ke etienede n̄kpan̄a ofụri nditọ duop esie, ọkọrọ ye ndusụk ọkpọkpọ ndiọkiso efen, ete-ekpụk eset oro Job ama ọdọhọ ete: “Uwem mi efek ukpọn̄ mi, nyeyak [Hebrew, “sana yak”] idemmi nnọ eseme mi; nyedọhọ ikọ ke iyatesịt mi.” (Job 1:2, 18, 19; 10:1) Job ikekemeke aba ndimụm eseme esie n̄kama. Ama oyom enye asana enye ayak; enye ekenyene ‘ndidọhọ ikọ.’ Ukem ntre, ewetmbre owo England oro Shakespeare ekewet ke Macbeth ete: “Yak mfụhọ etịn̄ ikọ; mfụhọ oro mîsioroke uyo ekeme ndikan owo ubọk ke ndopuyo.”

Ntre nditịn̄ ntụk fo nnọ “ufan” akpanikọ oro ke ime ye esịtmbọm edikpan̄de utọn̄ ekeme ndida nsụkesịt ndi. (Mme N̄ke 17:17) Nditịn̄ mban̄a mme ifiọk eyouwem ye mme ntụk esiwak ndinam otịm emem ndifiọk mmọ nnyụn̄ nyọ mmọ. Ndien edieke andikpan̄ utọn̄ edide owo efen oro akatabade owo esie ke n̄kpa oro okokụtde unen ke ndiyọ editaba esie, afo emekeme ndibọ ndusụk nti ekikere ke nte afo ekemede ndiyọ. Ke ini eyen esie akakpade, eka kiet ama anam an̄wan̄a ntak emi ndinyene nneme ye n̄wan efen oro okosobode ukem editaba oro ekedide n̄kpọ un̄wam: “Ndifiọk nte ke owo efen ama osobo ukem n̄kpọ oro, ọbọhọ enye ofụri ofụri, ye nte ke enye osụk ododu uwem onyụn̄ ọtọn̄ọ ntak edidu ke ndammana idaha ke uwem esie ama enen̄ede ọsọn̄ọ mi idem.”

Nso edieke mînemke fi ke idem nditịn̄ mban̄a mme ntụk fo? Ke etienede n̄kpa Saul ye Jonathan, David ama otịm ikwọ oro ekenen̄erede ọyọhọ ye ntụk emi enye okowụtde mfụhọ esie. Ikwọ eseme emi ke akpatre ama akabade edi ubak n̄wetnnịm mbụk n̄wed Udiana Samuel eke Bible. (2 Samuel 1:17-27; 2 Chronicles 35:25) Ukem ntre, otịm edi mmemmem n̄kpọ ọnọ ndusụk owo ndiwewet ekikere mmọ. Ebeakpa kiet ama ọtọt ete ke imọ ima isiwet mme ntụk imọ inịm ndien ekem ediwak usen ke ukperedem ikot se ikewetde inịm. Emi ama an̄wam enye ndifịghede mfụhọ.

Edide ebe ke nditịn̄ ikọ m̀mê ndiwewet, edineme mme ntụk fo ekeme ndin̄wam ndifịg̣hede mfụhọ fo. Enye ekeme ndin̄wam n̄ko ke ndimen utọk mfep. Eka oro akatabade eyen esie ke n̄kpa anam an̄wan̄a ete: “Ami ye ebe mi ima ikop iban̄a mme ọdọ ndọ en̄wen oro ẹkesion̄ode ndọ ke ẹma ẹketaba eyen, ndien nnyịn ikoyomke oro otịbe ọnọ nnyịn. Ntre ini ekededi oro nnyịn ikokopde iyatesịt, iyomde ndiduọhọ kiet eken, nnyịn iyeneme iban̄a oro. N̄kere ke nnyịn ima inen̄ede idiana kiet ikan ke ndinam oro.” Ntem, ndinam ẹdiọn̄ọ ntụk fo ekeme ndin̄wam fi ndifiọk nte ke idem okposụkedi afo ekemede ndibuana ukem editaba oro, mbon efen ẹkeme ndifụhọ ke isio isio usụn̄—ke idaha ekemmọ ye ke usụn̄ ekemmọ.

N̄kpọ efen oro ekemede ndifịghede mfụhọ edi editua eyet. Bible ọdọhọ ke “ini eke ẹtuade” odu. (Ecclesiastes 3:1, 4) Ke akpanikọ n̄kpa owo oro nnyịn imade ada utọ ini oro edi. Etie nte editua eyet ke ntak mfụhọ edi ubak edinam edikop nsọn̄idem oro ẹyomde.

Eyenan̄wan kiet anam an̄wan̄a nte n̄kpet n̄kpet ufan akan̄wamde imọ ke ini eka imọ akakpade. Enye eti ete: “Ufan mi ama odu ye ami kpukpru ini. Enye ama etiene mi atua eyet. Enye ama eneme nneme ye ami. Ami mma n̄keme nditịn̄ ntụk mi in̄wan̄în̄wan̄, ndien oro ekedi akpan n̄kpọ ọnọ mi. Ami n̄kokopke bụt nditua eyet.” (Se N̄wed Mbon Rome 12:15.) Afo ukponyụn̄ ukopke bụt uban̄a mmọn̄eyet fo. Nte nnyịn ima ikokụt, Bible ọyọhọ ye mme uwụtn̄kpọ iren ye iban mbuọtidem—esịnede Jesus Christ—oro ẹketuade eyet ke ntak mfụhọ ye unana edikop bụt ndomokiet.—Genesis 50:3; 2 Samuel 1:11, 12; John 11:33, 35.

Afo emekeme ndikụt nte ke ndusụk ini mme ntụk fo ẹyenana iwụk. Mmọn̄eyet ekeme ndisiaha ye unana mbemiso ntọt. Ebeakpa kiet okokụt ete ke edika akamba ufọkurua n̄kedep n̄kpọ (n̄kpọ emi enye ekesinamde ediwak ini ye ebe esie) ama ekeme ndinam imọ itua eyet, akpan akpan ke ini imọ, ke ntak ido, ikemekde n̄kpọ oro ebe imọ akamade akan. Nyene ime ye idemfo. Kûnyụn̄ ukere ete ke imọ inyene nditre nditua eyet. Ti ete, mmọ ẹdi ndammana ikpehe mfụhọ oro ẹyomde.

Nte ima ikokụt ke mbemiso, ndusụk owo ẹsibiom idem ikpe ke ẹma ẹketaba owo ima ke n̄kpa. Emi ekeme ndin̄wam ndinam ọkpọsọn̄ mfụhọ anam-akpanikọ eren oro, Jacob, an̄wan̄a ke ini ẹkebian̄ade enye ẹte ke “idiọk unam” ama owot Joseph eyen esie. Jacob ke idemesie ọkọdọn̄ Joseph aka ekese nte n̄kpọ etiede ye nditọete esie. Ntre anaedi Jacob ama obiom idem ikpe, utọ nte ‘Ntak emi ami n̄kọdọn̄de Joseph asan̄a ikpọn̄? Ntak emi ami n̄kọdọn̄de enye aka ikpehe emi ndiọi unam ẹyọhọde?’—Genesis 37:33-35.

Afo emekeme ndikere ke unana imọ nditịm nse enyịn okotịp n̄kpọ esịn ke n̄kpa owo ima fo. Ndifiọk nte ke ubiomikpe—edide ata idem n̄kpọ m̀mê se ẹkerede-kere—edi ido mfụhọ ofụri owo ekeme ndidi n̄kpọ un̄wam. Mi n̄ko, kûyom ndifịk mme utọ ntụk oro nnịm. Nditịn̄ adan̄a nte esịt obiomde fi ikpe ekeme ndinọ ekese ifụre oro oyomde.

Nte ededi, fiọk ete ke inamke n̄kpọ m̀mê nnyịn ima owo en̄wen adan̄a didie, nnyịn ikemeke ndikara uwem esiemmọ, nnyịn inyụn̄ ikemeke ndikpan “ini ye unọmọ” nditịbe nnọ mmọ oro nnyịn imade. (Ecclesiastes 9:11) Akan oro, nte eyịghe mîdụhe afo ukenyeneke ndiọi uduak. Ke uwụtn̄kpọ, ke ndiketre ndisọp n̄kụt dọkta, ndi afo akanam man owo ima fo ọdọn̄ọ onyụn̄ akpa? Baba! Do nte afo emenen̄ede enyene ubiomikpe edidi ntak n̄kpa owo oro? Baba.

Eka kiet ama ekpep ndiyọ edibiom idem ikpe ke ini eyenan̄wan esie akakpade ke unọmọ o-moto. Enye anam an̄wan̄a ete: “Mma mbiom idem ikpe nte n̄kayakde enye ọwọrọ. Edi mma ndikụt nte ke ekedi n̄kpọ nsahi ndikere ntre. N̄kpọ ndomokiet ikakwan̄ake ke ndikọdọn̄ enye ye ete esie utom. Ekedi enyene-ndịk unọmọ.”

Afo emekeme ndidọhọ ete, ‘Edi ata ediwak n̄kpọ oro n̄kpakanamde m̀mê n̄kpeketịn̄de ẹdu.’ Edi akpanikọ, edi anie ke otu nnyịn ekeme ndidọhọ ke imọ idi mfọnmma ete, eka, m̀mê eyen? Bible eti nnyịn ete: “Kpukpru nnyịn idedue ke ediwak n̄kpọ. Edieke owo ekededi mîduehe ke ikọinua, enye ọfọn ama.” (James 3:2; Rome 5:12) Ntre nyịme akpanikọ oro nte ke imọ ifọnke ima. Ndiwụk ekikere kpukpru ini ke kpukpru orụk “ekpedi” idikpụhọkede n̄kpọ ndomokiet, edi ekeme ndinam afo usọpke ukop nsọn̄idem.

Edieke afo enyenede nti ntak ndinịm nte ke afo ndibiom idem ikpe edi ata idem n̄kpọ, idịghe se ẹkerede-kere, do kere ban̄a se itịmde idi akpan n̄kpọ ikan ke ndisụhọde ubiomikpe—edifen nnọ otode Abasi. Bible ọn̄wọn̄ọ ọnọ nnyịn ete: “O Jehovah, afo ekpese mme idiọkido, O Ọbọn̄, anie ekpekeme ndida? Koro edidahado enyenede fi.” (Psalm 130:3, 4) Afo ukemeke ndifiak n̄ka edem nnyụn̄ n̄kenen̄ede n̄kpọ ndomokiet. Afo, nte ededi, emekeme ndiben̄e edifen nnọ otode Abasi ke mme ndudue ini edem. Nso ndien? Ọfọn, edieke Abasi ọdọhọde ke imọ iyefen mme ndudue fo ini edem, nte afo n̄ko ukpefenke idemfo?—Mme N̄ke 28:13; 1 John 1:9.

Nte eyedi afo omokop iyatesịt n̄ko aban̄a mme dọkta, mme nurse, mme ufan, m̀mê owo oro akam akpade? Fiọk ete ke emi n̄ko edi ọsọ edinam kaban̄a editaba n̄kpọ. Eyedi iyatesịt fo edi ndammana n̄kpọ emi asan̄ade ye ubiak oro afo okopde. Ewetn̄wed kiet ọkọdọhọ ete: “N̄kukụre ke ndidi ndifiọk iyatesịt oro—idịghe ndida oro nnam n̄kpọ edi ndifiọk ke afo omokop—ke afo ekeme ndibọhọ akama-nsobo utịp esie.”

Ndisio iyatesịt oro ntịn̄ m̀mê ndibuana ye owo ekeme ndin̄wam n̄ko. Didie? Ke akpanikọ idịghe ke ndinam n̄kpọ ke ibụmede. Bible odụri owo utọn̄ ete ke ndiyat esịt ke anyanini edi n̄kpọndịk. (Mme N̄ke 14:29, 30) Edi afo emekeme ndikop ndọn̄esịt ke ndineme enye nnọ ufan oro enyenede ifiọk. Ndien ndusụk owo ẹkụt ẹte ke ọkpọsọn̄ nsịn̄edeidem ke ini mmọ ẹkopde iyatesịt edi n̄kpọ un̄wam ndinyene ifụre.—Se n̄ko N̄wed Mbon Ephesus 4:25, 26.

Ke adan̄aemi edide akpan n̄kpọ nditịn̄ nnyụn̄ nyarade mme ntụk fo, ikọ item odu. Akamba ukpụhọde odu ke nditịn̄ mme ntụk fo ye edin̄wan̄a mmọ mfụk mmọ en̄wen ke idem. Ufọn idụhe ndiduọhọ mmọ en̄wen ke ntak iyatesịt ye edikpu fo. Ntre kûtre nditịn̄ mme ntụk fo, edi idịghe ke uyat uyat usụn̄. (Mme N̄ke 18:21) Ata akamba un̄wam kiet ke ndiyọ mfụhọ odu, ndien nnyịn imọn̄ ineme oro idahaemi.

Bible ọn̄wọn̄ọ ọnọ nnyịn ete: “Jehovah emekpere mmọ eke esịt obụn̄ọde mmọ; onyụn̄ anyan̄a mmọ eke esịt ọduọde.” (Psalm 34:18) Ih, akan n̄kpọ efen ekededi, itie ebuana ye Abasi ekeme ndin̄wam fi ndiyọ n̄kpa owo oro afo amade. Didie? Ofụri nti ekikere ẹmi ẹnọde mi ẹkọn̄ọ mîdịghe ẹdu ke n̄kemuyo ye Ikọ Abasi, kpa Bible. Ndida mmọ nsịn ke edinam ekeme ndin̄wam fi ndiyọ.

Ke adianade do, kûda ufọn akam ke usụhọde. Bible akpak nnyịn ete: “Top mbiomo fo nọ Jehovah, ndien enye eyekama fi.” (Psalm 55:22) Edieke edineme mme ntụk fo nnọ ufan oro owụtde mbọm ekemede ndin̄wam, adan̄a didie akan oro ke ndin̄wan̄a esịt fo nnọ “Abasi kpukpru ndọn̄esịt” edin̄wam fi!—2 Corinth 1:3.

Idịghe nte ke akam n̄kukụre anam nnyịn ikop nsọn̄idem. ‘Andikop akam’ ọn̄wọn̄ọ ndinọ mme asan̄autom esie ẹmi ẹben̄ede ke ofụri esịt edisana spirit esie. (Psalm 65:2; Luke 11:13) Ndien edisana spirit, m̀mê anamutom odudu Abasi, ekeme ndinọ fi “akwa ubom odudu” ndida ndu uwem ke usen kiet kiet. (2 Corinth 4:7) Ti ete: Abasi ekeme ndin̄wam mme anam-akpanikọ asan̄autom esie ndiyọ mfịna ekededi ye kpukpru mfịna oro mmọ ẹkemede ndisobo.

N̄wan kiet emi akatabade eyen esie ke n̄kpa eti nte odudu akam akan̄wamde enye ye ebe esie ke ini editaba mmọ. “Edieke nnyịn ikodude ke ufọk ke okoneyo ndien mfụhọ inikiet inikiet akabade edi se owo mîkemeke ndikan, nnyịn iyebọn̄ akam ọtọkiet uyo ọwọrọ,” ntem ke enye anam an̄wan̄a. “Akpa ini oro nnyịn ikenyenede ndinam n̄kpọ ke ẹsiode enye ẹfep—akpa mbonoesop oro nnyịn ikakade, akpa mbono oro nnyịn ikodụkde—nnyịn iyebọn̄ akam iben̄e odudu. Ke ini nnyịn idemede ke usenubọk ndien etie nte owo ikemeke ndiyọ ata idem n̄kpọ, nnyịn iyebọn̄ akam inọ Jehovah ndin̄wam nnyịn. Ke ndusụk ntak, ekenen̄ede edi ata ubiak ubiak n̄kpọ ọnọ mi ndisan̄a ikpọn̄ ndụk ufọk. Ndien ke ntre kpukpru ini oro n̄kasan̄ade ikpọn̄ nnyọn̄ ndi ufọk, nyebọn̄ akam nnọ Jehovah nte mbọk an̄wam mi nnyene ndusụk orụk ifụre.” Anam-akpanikọ an̄wan oro ama ọsọn̄ọ onịm ke akpanikọ nte enende ete ke mme akam oro ẹma ẹnyene ufọn. Afo n̄ko emekeme ndikụt nte ke nte ibọrọ akam fo ofụri ini, ‘emem Abasi, emi ayan̄ade ifiọk owo, eyekpeme fi esịt ye ekikere.’—Philippi 4:6, 7; Rome 12:12.

Un̄wam oro Abasi ọnọde enyene ufọn ke akpan. Christian apostle Paul ọkọdọhọ ete ke Abasi “[ọdọn̄] nnyịn esịt ke kpukpru ukụt nnyịn, man nnyịn ikpekeme ndida ndọn̄esịt eke Abasi ọnọde nnyịn ndọn̄ mmọemi ẹdude ke ukụt ekededi esịt.” Edi akpanikọ, un̄wam Abasi itreke ubiak oro, edi enye ekeme ndinam edi mmemmem ndiyọ. Oro iwọrọke ite ke afo udutuaha aba eyet m̀mê nte ke eyefre aban̄a owo ima fo. Edi afo emekeme ndikop nsọn̄idem. Ndien nte afo okopde nsọn̄idem, se afo okosobode ekeme ndinam fi otịm enyene ifiọk onyụn̄ enyene esịtmbọm ke ndin̄wam mbon en̄wen ndiyọ ukem editaba oro.—2 Corinth 1:4.