Abena Roma bonse balikwete insambu na maka ya kucita fimo konse uko abena Roma baleteka. Tabalekonka amafunde ya mu misumba lelo balekonka amafunde ya buteko. Umwina Roma nga bamupeela umulandu, balemupingula ukulingana na mafunde ya mu musumba. Lelo nga bamufyenga, alikwete insambu sha kweba abamufyenga ukuti alefwaya icilye ca buteko e co cimupingule. E lyo nga bamupingwila ukufwa, aletwala umulandu kuli kateka umwina Roma.

Cilolo umwina Roma, Cicero, uwaliko mu myaka yaba 900 B.C.E., atile: “Mulandu uukalamba ukukaka umwina Roma, ukumuuma ifikoti, nangu ukumwipaya. Ukumwipaya kwaba fye kwati kwipaya abafyashi nelyo balupwa.”

Umutumwa Paulo alishimikile sana mu buteko bwa bena Roma. Filya ali mwina Roma, alibomfeshe insambu akwete pa nshita shitatu ishalekanalekana: (1) Ilyo bamuumine, alitwele umulandu ku cilye ca mu Filipi pantu balimufyengele. (2) Alyebele abamupeele umulandu ukuti ali mwina Roma, pa kuti bekamumamo nga bamutwala ku Yerusalemu. (3) Alitwele umulandu kuli Kaisare, kateka umwina Roma pa kuti e o amupingule.—Imilimo 16:37-39; 22:25-28; 25:10-12.

Yakobo acemene umukumi wa kwa nalume Labani pa myaka 20. Imyaka ya kubalilapo 14 iyo Yakobo acemene umukuni, abombeele abana abanakashi ba kwa Labani babili, kabili pa myaka 6 iyo abombele, bamupeele umukuni. (Ukutendeka 30:25-33) Magazini ya Biblical Archaeology Review yatila: “Bakalemba ba kale na balebelenga Amalembo balishibe filya Yakobo apangene na Labani ukuti alemucemenako inama, pantu ukucita ifi kwaliseekele ku kale.”

Ifyo bashulile ku Nuzi, mu musumba wa Larsa, e lyo na mu ncende shimbi isha mu Iraq filalanga apabuuta ukuti abantu ba ku kale balepangana ifipangano fya musango yu. Ilingi line umwine wa mukuni alepangana no wa kumucemenako inama pa mwaka umo. Umwine wa mukuni no wa kumucemenako balelanshanya amalipilo ukulingana no musango wa mpaanga bamupeela ukulacema. Umwaka nga wapwa, umwine wa mpaanga alesendako amasako ya mpaanga ukulingana ne fyo baumfwene, alesandako utwana, no mukaka uwatikama (cheese) e lyo na fimbipo. Umucemi na o alesendako ifi fintu nga fyafula sana.

Impaanga shalesanda bwangu nga pali ishikota ishingi. Nga ca kuti impaanga ishikota shili 100, ilingi pa mpela ya mwaka shalekwata utwana 80. Nga ca kuti impaanga ishafyalwa mu mwaka shacepa pa sho bapangene, uwaleshicema tabalemupeelako. Kanshi alingile ukulabikako sana amano ku kusakamana impaanga isho alecema.