ELENGANYENI ukuti muli Bena Kristu mu nshita sha batumwa kabili e lyo mupokelele fye kalata iyo umutumwa Paulo alembele icilonganino cenu. Ilyo mulekutika uko baleibelenga, mwamona ukuti Paulo nayambula sana ifyebo ukufuma mu “malembo ya mushilo,” e kutila Amalembo ya ciHebere. (2 Timote 3:15) Mwatendeka ukutontonkanya amuti: ‘kuti natemwa ukumona apo afumishe aya amashiwi.’ Nomba ukucita ifi kuti kwamwafya icine cine. Cinshi twalandila ifi?

Natulande pa fyo “amalembo ya mushilo” ayaliko mu nshiku sha kwa Paulo yalemoneka. Icikope cili pali lino ibuula cilelanga iciputulwa ce buuku lya kwa Esaya ico basangile mupepi na Bemba Wafwa. Finshi mulemona? Pa cikope pali ifilembo ifyatitikana kabili tamuli ifishibilo fya kubomfya pa kubelenga.

Abalembele Baibolo tabayakenye ubukombe balembele mu fipandwa ne fikomo. Balembele fye fyonse ifyo Lesa abebele ukulemba pa kuti abantu nga balebelenga balebelenga ubukombe bonse. Bushe nga mwapokelela kalata ukufuma ku muntu ou mwatemwa, tamubelenga kalata yonse? Mulabelenga iyo kalata yonse, ta mubelengamo fye amashiwi yamo yamo.

Na lyo line, ifi mu malembo ya mushilo mushali ifipandwa ne lyo ifikomo fyalilengele cileyafya ukusanga amashiwi. Paulo nga aleyambula amalembo alelanda fye ukuti, “nga filya calembwa” nelyo, “nga filya fine Esaya asosele.” (Abena Roma 3:10; 9:29) Kanshi nga tawaishiba sana “amalembo ya mushilo” caleyafya icine cine ukusanga apo baleyambula amalembo.

Aya “amalembo ya mushilo” na kabili, tayali fye mashiwi ayanono ayafumine kuli Lesa. Ilyo calefika muli ba 100 C.E., ninshi “amalembo ya mushilo” yali mabuuku 66. Ifi nomba mu Baibolo mwaba ifipandwa ne fikomo, calyanguka ukusanga apaba ifyebo pamo nga ifyebo ifyo Paulo aleyambula mu makalata yakwe.

Nalimo kuti mwayipusha amuti ‘nani wayakenye Baibolo mu fipandwa ne fikomo?’

Shimapepo wa ku England, Stephen Langton uwashileba shimapepo mukalamba uwa ku Canterbury, e o batila e wayakanye Baibolo mu fipandwa. Mu myaka ya ba 1200, ilyo alefunda pa University of Paris ku France, e lyo ayakenye Baibolo mu fipandwa.

Ilyo Langton ashilafyalwa, abasambilila sana Baibolo balyeseshe ukwakanya Baibolo mu fiputulwa finono finono nelyo ifipandwa pa kuti cilebafwa ukusanga bwangu ifyebo. Caleyangukako ukufwaya ifyebo mu cipandwa fye cimo ice buuku ukucila ukufifwaya mwi buuku lyonse pamo nga mwi buuku lya kwa Esaya ilyakwata ifipandwa 66.

Na lyo line, ifi bacitile tafyalengele ubwafya ukupwa. Ifyo abasambilila sana Baibolo baleyakanya ifipandwa fya mu Baibolo fyalepusana. Umo ayekenye ibuuku lya kwa Marko mu fipandwa 50, nangu ca kuti pali ino nshita balyakanya fye mu fipandwa 16. Ilyo Langton alefunda pa Paris University, abantu abengi abaleya mu kusambilila pali ili isukulu balefuma mu fyalo ifyalekanalekana kabili balesenda ama Baibolo yabo. Na lyo line, bakafundisha na basambi tabalelanda apo balefumya ifyebo mu manyuskripti. Mulandu  nshi? Pantu ifyo ifipandwa fya mu manyuskripti bakwete bafyakenye fyalipusene.

Langton alyakenye ifipandwa fya muli Baibolo cipya cipya. Icitabo icitila The Book—A History of the Bible, cilanda ukuti: “bakalemba abengi e lyo na bantu bambi abatemenwe ukubelenga Baibolo balitemenwe ifyo ayakenye ifipandwa kabili ici calengele abantu abengi aba ku Bulaya batendeke ukucita cimo cine.” Ifyo Langton ayakenye ifipandwa e fyo na ma Baibolo ayengi bayakanya muno nshiku.

Ilyo papitile imyaka 300 ukutula ilyo Langton ayakenye Baibolo mu fipandwa, e kutila muli ba 1500, Robert Estienne, umwina France uwalumbwike sana kabili uwasambilile sana ifya kupulinta, alicitilepo fimo ifyalengele ukuti canguke ukubomfya Baibolo. Alefwaisha ukuti abantu balebelenga sana Baibolo. Kanshi alimwene ukuti calicindeme ukuti kube ifipandwa ne fikomo.

Estienne te wabalilepo ukutontonkanya pa kwakanya Baibolo mu fikomo. Ku ca kumwenako, kale sana bakalemba abaYuda bayakenye Amalembo ya ciHebere yonse, nelyo Amalembo ayo abantu beta ati Icipingo ca Kale mu fikomo. Na lyo line, ifikomo tafyakonkene bwino nga fintu fye cali na ku fipandwa.

Estienne alyakenye Amalembo ya Bwina Kristu aya ciGriki, nelyo ayo abantu beta ati Icipingo Cipya, mu fikomo ifipya kabili aliyasankenye na yali kale muli Baibolo ya ciHebere. Mu 1553, alipulintile Baibolo yonse mu ciFrench, iyakwete ifipandwa ne fikomo ifyali kwati ni fi fine ifyaba ama Baibolo tubomfya muno nshiku. Abantu bamo balitendeke ukusuusha ifyo Estienne acitile kabili balelanda ukuti ifikomo fyalengele amalembo yalemoneka kwati yali mu tupimfya ica kuti Baibolo yalemoneka kwati yalembelwe mu filembo ifyasalangana. Na lyo line, abantu abengi abalepulinta ama Baibolo balitendeke ukupashanya ifyo Estienne acitile.

Ifipandwa ne fikomo fimoneka kwati tafyacindama. Na lyo line, icikomo icili conse icaba mu Baibolo caba kwati “keyala” akaibela. Ca cine ukuti te Lesa walengele bakanye Baibolo mu fipandwa ne fikomo kabili limo apo baputwila ifipandwa ne fikomo tapaba bwino. Na lyo line, ifipandwa ne fikomo filalenga cileyanguka ukusanga amashiwi tulefwa nelyo ifikomo tulefwaya ukulaibukisha nangu ukulangako bambi, kwati fye ni filya tushila amashiwi mucitabo ayo tulefwaya ukulaibukisha.

Nangu ca kuti ifipandwa ne fikomo fyalilenga cileyanguka ukusanga apo tulefwaya ukubelenga, calicindama sana ukubelenga ukukombe bwa kwa Lesa bonse fye. Mufwile ukulabenga ilyashi lyonse ukucila ukulabelenga fye ifikomo fimo fimo. Nga mulecita ifi, mukeshiba sana ‘amalembo ya mushilo ayaba na maka ya kumulenga ukuba na mano, kabili aya amano, kuti yalenga mwapusuka.’—2 Timote 3:15.