Banacifyashi Aba Bumi Busuma na Bana Aba Bumi Busuma

AKANYA akali no bumi busuma akafyelwe nomba line kalele mu maboko ya kwa nyina. Wishi nasansamuka pa mwana wakwe uufyelwe. Pa mulandu wa kuti abafyashi abengi cila mwaka balasekelela ilyo umwana afyalwa, abafyashi bamo tababikako amano ilyo bali pa bukulu. Na kuba, abengi tabasakamana no kusakamana pantu baishiba ukuti umwana afwile fye ukufyalwa.

Ca cine, ilingi line abana balafyalwa fye bwino, lelo limo ifintu filafya. E co, abafyashi ababikako amano ilyo bali pa bukulu balacita fyonse ifikabilwa pa kutila takwishileba ubwafya pa kupaapa. Ku ca kumwenako, balasambilila ifilenga amafya pa kupaapa, balaya ku cipatala ilyo bali pa bukulu, kabili balacitapo fimo ifingacefyako amafya ayengesa ilyo bali mupepi no kupaapa na lintu balepaapa. Lekeni nomba tulandepo sana pali ifi fintu.

Ifilenga Amafya pa Kupaapa

Cimo icilenga amafya pa kupaapa kuli namayo na ku mwana kukanaisunga bwino. Dokota Cheung Kam-lau, uwasambilila ifya kundapa abana abafyalwa uubombela pa cipatala ca Prince of Wales Hospital ku Hong Kong atile, “banamayo nga tabaleya ku cipimo ilyo bali pa bukulu kuti bakwata amafya sana.” Asosele no kuti, “aba banacifyashi  abengi benekela ukukwata abana aba bumi busuma, abaina, lelo te lyonse cibe fyo.”

Ulupapulo ulwitwa ukuti, Journal of the American Medical Women’s Association lwatile “icilenga sana banacifyashi ukufwa pa kupaapa,” kufuma kwa mulopa uwingi, umwana afilwa ukufyalikwa bwino, ukulwala, no kubutukisha kwa mulopa. Lelo aya mafya kuti yabombelwapo bwino ukwabula ubwafya ubuli bonse, kabili ilingi line “ukundapa kwa mu fipatala ukwa muno nshiku . . . takukabila ifya kundapilako ifyapikana,” e fyo ulu lupapulo lwasosele.

Abana abengi nabo te kuti balefwa nga balebatwala ku cipatala. Inyunshipepala iitwa UN Chronicle yalandile ukuti, “abana abengi te kuti balefwa ilyo bafyalwa nga ca kuti banacifyashi bonse na bana” baya ku cipatala uko “bengasakamanwa bwino ukubomfya imyundapile iishapikana.” Nomba, banacifyashi abengi tabaishiba ubusuma bwa kuya ku cipatala ilyo bali pa bukulu, e fyasosele akabungwe ka News Agency aka ku Philippines.

Ifyo Nacifyashi Uuli pa Bukulu Engasakamanwa Bwino

Inyunshipepala ya UN Chronicle yatile, “banacifyashi aba bumi busuma bakwata abana aba bumi busuma.” Na kabili yatile nga ca kuti nacifyashi uuli pa bukulu aleyako fye limo limo ku cipatala nelyo taleyako, pa kupaapa, na pa numa ya kupaapa, umwana wakwe na o bakalamutwako fye limo limo nelyo te kuti bamutwale nako.

Mu fyalo fimo kuti cayafya kuli namayo uuli pa bukulu ukuya ku cipatala. Nalimo icipatala caba ukutali sana, nelyo limbi te kuti akwate indalama sha kulipila ku cipatala. Na lyo line, nga kuti akumanisha, kuti cawama namayo uuli pa bukulu ukuya ku baishiba ifya kusakamana abali pa bukulu. Ukucita ifi kwalicindama maka maka kuli namayo uukonka ifyo Icebo ca kwa Lesa cifunda, icitila Lesa amona ubumi bwa muntu ukuti bwalicindama nga nshi, ukusanshako fye no bwa mwana uushilafyalwa.—Ukufuma 21:22, 23; * Amalango 22:8.

Bushe ninshi namayo uuli pa bukulu afwile ukulamonana na dokota cila mulungu? Iyo. Akabungwe ka World Health Organization (WHO) kalandile pa mafya yaseeka ayabako ilyo banamayo bali pa bukulu e lyo na pa kupaapa ukuti, banamayo abamonene na badokota imiku fye 4 bapaapile fye bwino nga “filya fyapaapile banamayo abamonene na badokota imiku 12 nelyo ukucilapo.”

Ifyo Badokota Bengacita

Pa kuti banamayo abali pa bukulu na bana babo abashilafyalwa bakabe bwino, badokota maka maka abalolekesha pali banamayo abali pa bukulu, bakonka ifi ifili pe samba:

◼ Balabebeta ifipepala fya ku cipatala ifya kwa namayo no kumupima pa kuti beshibe amafya namayo nelyo umwana uuli mwi fumo engakwata e lyo no kuyacilikila.

◼ Kuti basenda umulopa ne misu pa kuti bamone nga ca kuti namayo nakwata aya mafya pamo nga ubulwele bwa kucepa umulopa, nelyo nga muli utushishi utwingaleta ubulwele, nangu nga mu mulopa wakwe muli Rh iipusene ne ya mwana nelyo nga muli ubulwele bumbi. Pali aya malwele kuti paba ubulwele bwa shuga, kansakala, amalwele yambukila pa mulandu wa bulalelale, no bulwele bwa ku mfyo, ayengalenga umulopa ukulabutikisha.

◼ Nga ca kuti umulwele asumina ukumundapa, badokota kuti bamulembela inyeleti ya kundapa amalwele pamo nga influenza, tetenasi, nelyo ukumulasa inyeleti ya Rh.

◼ Na kabili kuti baeba umulwele ukulalya ifya kulya ifya mavitamini, maka maka ilibu ne mbalala.

Ilyo badokota baishiba amafya ayo banamayo abali pa bukulu bengakwata no kubacingilila—nelyo ilyo ba-afwa banamayo abali pa bukulu ifya kuicingilila—balenga banamayo abali pa bukulu ukukanakwata ubwafya pa kupaapa e lyo no kupaapa abana aba bumi busuma.

 Ukucefyako Amafya Yabako Ilyo Ifumo Lyabuuka E lyo na pa Kupaapa

Uwali inkonkani ku mukalamba wa kabungwe ka Family and Community Health kuli ba WHO, Joy Phumaphi atile: “Inshita yabipisha ku mwanakashi uuli ne fumo ni lilya ifumo lyabuuka e lyo na pa kupaapa.” Cinshi cingacitwa pa kucilikila ubusanso nelyo fye amafya yengalenga imfwa pa nshita nacifyashi alepalamina ukupaapa? Kwena ifya kucita fyena fyalyanguka, lelo filingile ukubombelwapo kabela. * Ici maka maka calicindama kuli balya abakaana ukubabikamo umulopa pa mulandu wa fyo basambilila mu Baibolo nelyo kuli balya abashifwaya ukubabikamo umulopa pa mulandu wa kutiina amalwele.—Imilimo 15:20, 28, 29.

Aba banamayo abali pa bukulu balingile ukwesha na maka ukushininkisha ukutila badokota nelyo ba nasi abapapisha, ni balya abacenjela kabili abaishiba ukundapa abalwele ukwabula ukubomfya umulopa. Na kabili banacifyashi abali pa bukulu bafwile ukushininkisha ukuti aba pa cipatala nelyo pa kiliniki bakapapilapo nabasumina ifyo balefwaya. * Ifipusho fibili ifisuma ifyo mwingepusha badokota ni fi: 1. Kuti mwacita shani nga ca kuti umulopa wafuma sana pa kupaapa nelyo kwaba amafya yambi ku mwana? 2. Nga ca kuti umwana afyalwa ilyo mushilipo, bushe mukacita shani pa kutila abakantangata bakakonke ukufwaya kwandi?

Nacifyashi uwaishiba amafya yengesako akepushisha limo badokota, nga ca kuti umulopa wakwe mu mubili naufula ilyo inshita ya kupaapa ishilafika. Pa kuti umulopa wa mulwele ufule mu mubili, badokota kuti baeba namayo uuli pa bukulu  ukulalya ifya kulya umwaba folic acid na amavitamini yambi, e lyo no kulalya ifya kulya umwaba iron.

Badokota bakalolekesha na pali fimbi. Ku ca kumwenako, fimo fimo ifyo badokota bengalolekeshapo ni fi: Bushe ilyo aleya ku cipimo balisangile amafya ayalekabila ukubombelwapo? Bushe uyu namayo uule-enekela ukukwata umwana talingile ukulaiminina? Bushe alingile ukulatuusha sana? Bushe kuti caba fye bwino nga ainako nelyo ukondako nelyo bushe alingile ukulatukushako umubili? Bushe alingile ukubika sana amano ku kuba no busaka, ukubikako no kulasukusa mu kanwa?

Casangwa ukutila abanakashi abali pa bukulu abalwala ifiponshi kuti balwala ubulwele bulenga umulopa ukukanaenda bwino. Ubu bulwele bwabipa ubwishibikilwa ku fintu pamo nga, BP ukunina fye apo pene, umutwe ukukalipa sana, no bulwele bwa lusuku (ubulwele bwa kufimba umubili). * Kabili kuti bwalenga namayo uuli pa bukulu ukupaapa ilyo imyeshi tailakumana kabili e bulenga sana utunya na banamayo abali pa bukulu ukufwa, maka maka mu fyalo ifipiina.

Kanshi dokota wacenjela akabika sana amano ku cishibilo icili conse icilelanga ukuti mu mubili wa kwa namayo uuli pa bukulu muli utushishi utuleta amalwele. Kabili nga ca kuti namayo atendeka ukumfwa ubukali ngo bwa pa kupaapa ilyo nshita ya kupaapa tailafika, dokota akamweba ukuti bamuteke mu cipatala, ne ci kuti calenga apususha ubumi bwakwe.

“Abanakashi balafwilapo pa kupaapa,” e fyalandile Dokota Quazi Monirul Islam umukalamba wa ba WHO uwa mu Department of Making Pregnancy Safer. Lelo ukulaya ku cipatala ilyo namayo ali pa bukulu, na lintu umwana afyalwa kuti kwacefyanyako amafya ayengi no kucilikila imfwa. Kwena icacindamisha ca kuti mufwile ukulaibikilishako ukuba no bumi busuma. Pantu na kuba nga mulefwaya ukukwata umwana uwa bumi ubusuma, mulingile ukuibikilishako ukuba no bumi ubusuma.

[Amafutunoti]

[Amashiwi pe bula 17]

Ukulingana na lipoti ya mu October 2007, mupepi na cila mineti umo namayo umo uuli pa bukulu alafwa, kanshi pa mwaka umo abanakashi 536,000 e bafwa pa mulandu wa mafya ayesako ilyo bali pa bukulu.—United Nations Population Fund

[Amashiwi pe bula 18]

“Cila mwaka utunya ukufika ku mamilioni 3.3 tufyalwa utwafwa kabili utunya ukucila pali 4 milioni utufyalwa ututuntulu tufwa fye pa numa ya nshiku 28.”—UN Chronicle

[Akabokoshi pe bula 19]

 IFYO MUFWILE UKUPEKANYA ILYO MULI PA BUKULU

1. Saleni icipatala mwakulayako e lyo na dokota nelyo nasi wa kumwafwa ukupaapa kabili ilyo mushilasala mutale mufwailishe.

2. Muleya mukumona dokota wenu libili libili nelyo nasi uukamwafwa ukupaapa, pa kutila mwaishibana bwino ica kutila mwamucetekela.

3. Bikeniko sana amano ku bumi bwenu. Nga kuti mwakumanisha, mulenwa amavitamini yafwaikwa kuli namayo uuli pa bukulu, lelo mwilanwa icinwenwe imiti (ukubikako na ilya iya kushita fye) nga ca kutila dokota tamwebele. Cisuma ukukananwa ubwalwa ilyo muli pa bukulu. Akabungwe ka National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism katile: “Nangu ca kutila ubwafya ubukalamba buba ku mwana uuli mwi fumo ilyo namayo uuli pa bukulu alenwa sana, tacilaishibikwa bwino bwino nampo nga kwaliba icipimo calinga ico namayo uuli pa bukulu enganwenapo ubwalwa.”

4. Nga mwatendeka ukumfwa ubukali kwati bwa pa kupaapa ilyo no mweshi wa kupaapilamo taulafika (pa ntanshi ya mulungu walenga 37), kamoneni dokota apo pene fye nelyo kabiyeni ku kiliniki ya banamayo bali pa bukulu. Nga mwa-angufyanya ukucita ifi kuti mwacingilila umwana ukufyalwa bwangu kabili kuti mwacilikila na mafya yengesako. *

5. Lembeni ifyo mwapingulapo ukulingana no musango wa kundapa mwingafwaya. Ku ca kumwenako, abengi basanga ukuti ukukwata kardi wa mulopa uwa DPA uwalembelwa limo kulafwa sana. Fwailisheni ifibomba bwino mu calo cenu kabili ifyasuminishiwa.

6. Pa numa ya kupaapa bikeni amano ku bumi bwenu no bwa mwana, maka maka umwana nga aafyelwe ilyo imyeshi ya kufyalilwapo tailakumana. Kamoneni dokota apo pene fye mwamona ubwafya ubuli bonse.

[Futunoti]