Xeen tiʼ baʼax ku taasik

Xeen tu cuadroil baʼax ku taasik

¿A wojel wa?

¿A wojel wa?

¿Bix u yojéeltaʼal úuchjeakil baʼax kʼiin tu káajal junpʼéel año yéetel junpʼéel mes?

U TIAʼALINT le hebreoʼob kajaʼanoʼob kaʼach teʼ luʼum tsʼaʼabtiʼob tumen Jéeobaoʼ junpʼéel año seglareʼ ku káajal le kéen joʼopʼok u ararkoʼob le luʼum yéetel u paakʼaloʼoboʼ, teʼ kʼiinoʼobaʼ ku lúubul entre septiembre yéetel octubre.

Utiaʼal u yilkoʼob bukaʼaj ku xáantal junpʼéel meseʼ ku chʼaʼikoʼob en cuenta le tiempo ku bisik tiʼ le Luna u baʼpachtik le Luʼumoʼ, u suukileʼ ku bisiktiʼ 29 wa 30 días. Yéetel utiaʼal u yilkoʼob bukaʼaj ku xáantal junpʼéel añoeʼ ku chʼaʼikoʼob en cuenta le Kʼiinoʼ. Chéen baʼaleʼ le bukaʼaj tiempo ku xáantal junpʼéel año le kéen chʼaʼabak en cuenta le Lunaoʼ maʼ igual yéetel le bukaʼaj ku xáantal junpʼéel año le kéen chʼaʼabak en cuenta le Kʼiinoʼ. Le oʼolaleʼ yaan kʼiineʼ ku tsʼáaikoʼob kaʼach wa jaypʼéel kʼiinoʼob wa tak junpʼéel mes tiʼ le bukaʼaj ku xáantal junpʼéel año le kéen chʼaʼabak en cuenta le Lunaoʼ, maʼ xaaneʼ ku beetkoʼob antes tiʼ u káajal uláakʼ año. Bey túunoʼ le calendario yaantiʼoboʼ ku pʼáatal igual yéetel u temporadail u paakʼaloʼob wa u cosecharoʼob.

Chéen baʼaleʼ tu kʼiiniloʼob Moiséseʼ, Jéeobaeʼ tu yaʼalaj tiʼ u kaajaleʼ le año sagradooʼ unaj u káajal tu mesil abib (wa nisán), teʼ kʼiinoʼobaʼ ku lúubul entre marzo yéetel abril (Éxo. 12:2; 13:4). Teʼ mes jeʼeloʼ le israelitaʼoboʼ ku kʼiinbeskoʼob kaʼach junpʼéel fiesta tuʼux unaj u kʼubkoʼob u yáax ich le cebadaoʼ (Éxo. 23:15, 16).

Le historiador Emil Schüreroʼ ku yaʼalikeʼ chéen chʼaʼabil u yilkoʼob wa unaj u tsʼáaikoʼob kaʼach junpʼéel mes maas ichil le calendariooʼ, ku yaʼalik: «U fiestail le Pascuaoʼ unaj kaʼach u kʼiinbeskoʼob tu kʼiinil luna llena tu mesil Nisán (14 tiʼ Nisán) yéetel mantatsʼ unaj u lúubul le kéen tsʼoʼokok u equinoccioil primaveraoʼ […]. Wa tu jóokʼbal junpʼéel año ku tsʼáaikoʼob cuenta yaan u lúubul le Pascua antes tiʼ u equinoccioil primaveraoʼ ku jáan tsʼáaikoʼob junpʼéel mes antes tiʼ u mesil Nisán» (Historia del pueblo judío en tiempos de Jesús 175 a. C. - 135 d. C., traducirtaʼan tumen J. Cosgaya yéetel A. Piñero).

Teʼ kʼiinoʼobaʼ bey xan u beetik u testigoʼob Jéeoba utiaʼal u calcularkoʼob u kʼiinil le Kʼaʼajsajiloʼ, lelaʼ ku lúubul entre marzo yéetel abril tumen letiʼe kʼiin xan tu lúubul 14 tiʼ nisán teʼ calendario hebreooʼ. Le kéen tsʼoʼokkeʼ u fechail le Kʼaʼajsajiloʼ ku yaʼalaʼal tiʼ le múuchʼuliloʼob yaan tiʼ tuláakal yóokʼol kaaboʼ. *

Chéen baʼaleʼ, ¿bix túun kaʼach u yojéeltik le hebreoʼob baʼax kʼiin tu káajal yéetel tu tsʼoʼokol junpʼéel mesoʼ? Bejlaʼeʼ chéen chʼaʼabil tumen chéen kʼaʼabéet k-ilik junpʼéel calendario, pero úuchjeakileʼ maas chan talam u yilaʼal.

Tu kʼiiniloʼob Noéeʼ junpʼéel meseʼ yaan kaʼach 30 días tiʼ (Gén. 7:11, 24; 8:3, 4). Chéen baʼaleʼ ka káaj u meyaj le calendario hebreooʼ maʼ tuláakal le mesoʼob ku taaskoʼob kaʼach 30 díasoʼ. Junpʼéel meseʼ ku káajal kaʼach u xoʼokol le kéen káajak u yilaʼal le luna crecienteoʼ, leloʼ u kʼáat u yaʼaleʼ 29 wa 30 días káajak le mes táant u tsʼoʼokoloʼ.

Juntéenjeakileʼ David yéetel Jonatáneʼ tu yaʼaloʼob: «Sáamaleʼ túumben luna» (1 Sam. 20:5, 18). Leloʼ ku yeʼesikeʼ maʼ xaaneʼ desde teʼ siglo once táanil tiʼ u taal Jesúsoʼ le máakoʼoboʼ u yojel u yiloʼob baʼax kʼiin tu káajal yéetel tu tsʼoʼokol junpʼéel mes. ¿Bix túun kaʼach u yojéeltik le israelitaʼob baʼax kʼiin tu káajal junpʼéel túumben mesoʼ? Le Misná, le libro tuʼux tsʼíibtaʼan le ley yéetel le baʼaxoʼob suuk kaʼach u beetik le judíoʼoboʼ ku yaʼalikeʼ le tsʼokaʼaniliʼ u suutoʼob Babiloniaoʼ le Sanedrín, wa u nuuktakil le judíoʼoboʼ, ku muchʼkubaʼob temprano teʼ día 30 tiʼ le mes utiaʼal u chʼaʼtuklikoʼob baʼax kʼiin kun káajal junpʼéel túumben mesoʼ. Lelaʼ bey u beetkoʼob ichil siete meses tiʼ le añooʼ. ¿Baʼax ku chʼaʼikoʼob en cuenta kaʼachi?

Ku túuxtikoʼob kaʼach jujuntúul máakoʼob tiʼ jujunpʼéel kaʼanal lugaroʼob yaan tu baʼpach Jerusalén utiaʼal u jach paktikoʼob le kaʼanoʼ. Le máakoʼobaʼ le kéen u yiloʼob tsʼoʼok u káajal u chíikpajal le luna crecienteoʼ ku binoʼob tu séebaʼanil u yaʼaloʼob tiʼ le Sanedrínoʼ. Le Sanedrín túunoʼ le kéen u yiloʼob yaan yaʼab pruebaʼob tiʼobeʼ ku yaʼalikoʼob baʼax kʼiin kun káajal junpʼéel túumben mes. ¿Kux túun wa maʼ tu páajtal u yilaʼal le Luna tu yoʼolal le múuyaloʼob wa tu yoʼolal le serenooʼ? Le Sanedrínoʼ ku yaʼalikeʼ le mes jeʼeloʼ 30 días yaantiʼ yéetel tuláakʼ kʼiineʼ yaan u káajal junpʼéel túumben mes.

Le Misnáoʼ ku yaʼalikeʼ utiaʼal u tsʼáaik ojéeltbil le Sanedrín baʼax tsʼoʼok u chʼaʼtuklikoʼ ku tʼabik junpʼéel kʼáakʼ teʼ tu Montaña le Olivoʼob yaan naatsʼ Jerusalénoʼ bey xan tuláakʼ kaʼanal lugaroʼob yaan Israel. Chéen baʼaleʼ ka máan tiempoeʼ tu lugar u tʼabik kʼáakʼ tiʼ kaʼanal lugaroʼobeʼ ku túuxtik máakoʼob aʼalik tiʼ le judíoʼoboʼ. Bey túunoʼ tuláakal le judíoʼob kajaʼanoʼob Jerusalén yéetel tuláakʼ tuʼuxoʼoboʼ ku béeytal u yojéeltikoʼob baʼax kʼiin tu káajal junpʼéel túumben mes yéetel ku béeytal u kʼiinbeskoʼob le fiestaʼob tiʼ junpʼéeliliʼ kʼiinoʼ.

Le calendario ku taasik le xookaʼ ku yáantkoʼon k-naʼat bix u kʼaxmiluba kaʼach le calendario hebreo yéetel le mesoʼob, le fiestaʼob yéetel le temporadaʼob yaan úuchjeakiloʼ.

^ Ilawil U Pʼíich Tulumil Kanan ich español 15 tiʼ febrero tiʼ 1990, página 15, bey xan le jaats «Kʼáatchiʼob ku beetaʼal», jóokʼ tiʼ U Pʼíich Tulumil Kanan ich español 1 tiʼ noviembre tiʼ 1977.