Eaha to roto?

Tapura tumu parau

Ua papai maite te mau Massorètes i te mau buka Bibilia Hebera

TUMU PARAU MATAMUA | TE BIBILIA: UA TAE ROA MAI IA TATOU

Noa ˈtu ua tamatahia i te taui ta ˈna poroi

Noa ˈtu ua tamatahia i te taui ta ˈna poroi

TE FIFI: Noa ˈtu ua pê te mau otaro matamua e noa ˈtu te patoiraa, ua vai noa te Bibilia. Ua hinaaro râ vetahi feia papai e taata huri e taui i te poroi o te Bibilia. I te tahi taime, ua tamata ratou i te faatano i te mau irava Bibilia i ta ratou mau haapiiraa. A hiˈo na te tahi mau hiˈoraa:

  • Te vahi haamoriraa: Mai 301 e tae atu 101 hou te Mesia, ua taui te feia papai o na buka Bibilia matamua e pae, faaohipahia e te haapaoraa a te mau Samaritains, i te Exodo 20:17. Ua tuu atu ratou i te mau parau, “i te mouˈa Gerezima. E i reira, e hamani oe i te hoê fata.” Ua hinaaro ratou e faatano i tera irava no te turu i te paturaa o te tahi hiero i te mouˈa Gerezima.

  • Te haapiiraa o te Toru tahi: Fatata 300 matahiti i muri aˈe i te otiraa te papairaa o te Bibilia, ua tuu te tahi taata papai o tei tiaturi na i te Toru tahi i to ˈna manaˈo i roto i te Ioane 1, 5:7. Teie ta ˈna i papai: “Tootoru hoi e faaite i nia i te raˈi, o te Metua, o te Logo, e o te Varua Maitai; e o taua tootoru ra hoi hoê â ïa.” Aita râ te reira e itehia ra i roto i te mau otaro Bibilia tahito. Te na ô ra te aivanaa hiˈopoa Bibilia o Bruce Metzger: “Mai 600, ua ite-pinepine-hia te reira i roto i te mau papai reo Latino tahito e te [huriraa Bibilia Latino] Vulgate.”

  • Te iˈoa o te Atua: Ma te faahiti i te tahi tiaturiraa ati Iuda, e rave rahi feia huri Bibilia tei tatara i te iˈoa o te Atua i roto i te mau Papai. Ua mono atu i te tiaraa “Atua” aore ra “Fatu.” Tera râ i roto i te Bibilia, e ere noa no te Atua poiete tera tiaraa! E faaohipa-atoa-hia no te taata, no te mau taoˈa a te haapaoraa hape e no te Diabolo atoa.—Ioane 10:34, 35; Korinetia 1, 8:5, 6; Korinetia 2, 4:4. a

UA TAE ROA MAI IA TATOU: Noa ˈtu mea haapao ore e ua hape vetahi, e rave rahi taata papai o tei faaite i te aravihi rahi e te haapao maitai. Na te mau Massorètes i papai i te mau buka Bibilia Hebera i te matahiti 600 e tae atu 1000. Ua piihia ta ratou ohipa i muri aˈe, te mau papai a te mau Massorètes. Ua taio roa ratou i te mau parau e leta no te ite aita anei te tahi hape i ravehia. I te mau vahi te manaˈo ra ratou ua tauihia te parau, e tapao ratou i te reira i te hiti o te api. Aita te mau Massorètes i hinaaro ia tauihia te mau parau i roto i te Bibilia. Ua papai te aivanaa Moshe Goshen-Gottstein, “e hara ino roa no ratou ia rave i te tahi noa ˈˈe tauiraa i roto.”

Maoti te rahiraa o te mau papai tahito o tei itehia mai, e nehenehe te mau aivanaa hiˈopoa Bibilia e ite i te mau hape aore ra tauiraa i ravehia. E rave rahi senekele, i haapii na te mau aratai haapaoraa o ta ratou anaˈe mau huriraa Bibilia Latino tei faaite ma te papu i te itehia i roto i te mau otaro Bibilia. Tera râ i roto i te Ioane 1, 5:7, ua tuu ratou i te mau parau hape faahitihia na mua ˈtu. Te vai atoa ra tera hape i roto i te huriraa Bibilia tuiroo Beretane, te King James Version!  b Eaha râ tei tupu i te iteraahia mai te tahi atu mau papai tahito? Ua na ô Bruce Metzger: “Aita te irava [Ioane 1, 5:7] i roto i te mau papai tahito atoa (o te mau reo tahito Aramea, to Aiphiti, Etiopia, Arabia e te reo Slave), i roto anaˈe râ i te reo Latino.” Ua tatarahia tera hape i roto i te huriraa apî o te King James Version e te tahi atu mau huriraa Bibilia.

Chester Beatty P46, otaro Bibilia hamanihia e te gima no te matahiti 200

Ua haapapu anei te mau papai tahito, aita te poroi Bibilia i tauihia? I te iteraahia mai te mau otaro o te miti Pohe i 1947, ua tia i te mau aivanaa ia faaau i te mau papai Massorètes o te mau buka Bibilia Hebera e te mau otaro Bibilia tei papaihia a hau atu tausani matahiti na mua ˈtu. Ua faaite te tahi mero o te pǔpǔ o tei papai i te tahi tumu parau no nia i te mau otaro o te miti Pohe i to ˈna manaˈo. Ua faataa oia, e haapapuraa tera, ua rave maite te feia papai ati Iuda i ta ratou ohipa i faaitehia mai ai te mau parau atoa o te Bibilia noa ˈtu ua mairi hau atu tausani matahiti.

I te vairaa buka Chester Beatty i Irelane, e nehenehe e itehia te mau otaro hamanihia e te gima, fatata te taatoaraa o te mau Papai Heleni Kerisetiano, oia atoa te mau papai no te matahiti 200. Hanere noa ïa matahiti i muri aˈe te otiraa te Bibilia i te papaihia! Te faaite ra te tahi buka, “aita noa te mau otaro hamanihia e te gima i riro ei ravea maitai no te faaite i te huru papairaa [o tera tau], ua haapapu atoa râ i te mau faatiaraa a te Bibilia.”—The Anchor Bible Dictionary.

“Mea tano ia parau aita e buka tahito ê atu o tei horoa mai i te faatiaraa tano roa”

I TEIE MAHANA: Noa ˈtu te mau hape i ravehia, ua haapapu te mau papai tahito e rave rahi, aita te poroi Bibilia i tauihia. Ua papai Frederic Kenyon, taata hiˈopoa i te mau Papai Heleni Kerisetiano, “aita ˈtu â buka o tei fanaˈo e rave rahi haapapuraa tahito roa. Aita hoê aˈe aivanaa o te nehenehe e parau aita te mau papai i faataehia mai ma te tia.” No te mau Papai Hebera, ua na ô te aivanaa William Henry: “Mea tano ia parau aita e buka tahito ê atu o tei horoa mai i te faatiaraa tano roa.”

a No te ite atu â, a hiˈo i te tuhaa hau i te api 195-197 o te buka Eaha ta te Bibilia e haapii mau ra? Te vai atoa ra i nia i ta matou reni www.pr418.com/ty.

b O te King James Version te tahi papai o tei faaohipahia no te huri i te Bibilia reo Tahiti, Te Bibilia Moˈa ra.