Skip to content

Skip to table of contents

Bamatumbu Bali Kabotu, Bazyala Bana Bali Kabotu

Bamatumbu Bali Kabotu, Bazyala Bana Bali Kabotu

Bamatumbu Bali Kabotu, Bazyala Bana Bali Kabotu

CALUYANDO mutumbu walela mwanaakwe muvwanda uuli kabotu alimwi uukkomene. Bausyi mwana balo baile kumweta-mweta. Akaambo kakuti bukkale oobu ibukkomanisya bulacitika-citika, bantu balakonzya kutalika kuubya-ubya zyintu. Balakonzya kuyeeya kuti kayi ncilengwa buya—aboobo, ino ncinzi cilibilikwa?

Mubwini, bantu banji batumbuka buyo kabotu, pele talili lyoonse. Aboobo, bazyali bacenjede balabweza ntaamu zimwi kutegwa kutakabi buyumu-yumu akutumbuka. Mucikozyanyo, balavwuntauzya kuti bazyibe cipa kuti muntu ajane buyumu-yumu akutumbuka, balayandaula busilisi bubotu, alimwi balacita zyintu zimwi zitakatazi kucita kutegwa bacesye buyumu-yumu aciindi cakumyongwa alimwi akutumbuka. Atulange-lange twaambo ootu.

Zyintu zipa Kuti Kube Buyumu-yumu Akutumbuka

Cintu comwe cipa kuti kube buyumu-yumu kumukaintu alimwi amwana aciindi cakutumbuka nkutalanganizigwa kabotu ciindi mukaintu namitide. Ba Dr. Cheung Kam-lau ibabeleka mulimo wakusilika bana kucibbadela ca Prince of Wales Hospital ku Hong Kong, bakaamba kuti, “ikuti mukaintu uumitide tanaalanganizigwa kabotu ciindi namitide, ulakonzya kuba muntenda.” Alimwi baamba kuti, “bunji bwabamakaintu bayanda kutumbuka bana bali kabotu alimwi baneneede, pele eeci tacicitiki lyoonse.”

Kujatikizya buyumu-yumu mbobajana bamatumbu, magazini ya, The Journal of the American Medical Women’s Association yakaamba kuti, “cintu cipati cipa kuti mukaintu afwe ciindi natumbuka” nkuzwa bulowa bunji kapati, kuleka kumyongwa kataninga tumbukwa mwana, malwazi aboola akaambo katuzunda, alimwi akuti BP yakkwela kapati. Magazini eeyi ilazumanana kwaamba kuti, nokuba kuti zyintu zili boobu, kuli misamu iizyibidwe kuti ilakonzya kusilika malwazi aaya alimwi “busilisi bwamazuba aano tabuyandiki . . . buya kuti mane kubelesyegwe nzila zikatazya kapati.”

Abalo bana bavwanda balakonzya kugwasigwa kuti zibbadela kazili afwaafwi. Magazini ya UN Chronicle yaamba kuti, “bana bavwanda banji kapati nobatali kufwa ikuti bamatumbu boonse alimwi abana aaba bavwanda” nobali kusilikwa kabotu kubelesya “nzila zizyibidwe, zitakatazyi alimwi zikonzya kucitwa kakunyina kubelesya mincini iikatazya kubelesya.” Lipooti yakalembwa abakabunga ka Philippines News Agency yakaamba kuti, cilausisya kuti bamatumbu banji tabazyi ncobeelede kucita alimwi tabayandauli lugwasyo naa kuunka kucibbadela kuya kupimwa kuti babone mbwakomena mwana uuli mwida.

Kulanganya Mukaintu Uumitide Alimwi Amwana Uuli Mwida

Magazini ya UN Chronicle yaamba kuti: “Bamatumbu bali kabotu bazyala bana bali kabotu.” Alimwi yaamba kuti, ikuti mukaintu tanaapegwa busilisi buli kabotu naa tanaasilikilwa limwi ciindi namitide, natumbuka, alimwi anaazwa kutumbuka, nkokuti mwanaakwe awalo takapegwi busilisi buli kabotu.

Mumasi aambi, cilakonzya kukatazya kuti mukaintu uumitide alanganizigwe kabotu. Andiza weelede kweenda musinzo mulamfwu kuti akasike kucibbadela, naa andiza tajisi mali aakubbadela. Alimwi kuti kacikonzeka, mukaintu uumitide aunka kucipimo weelede kulanganizigwa naa kupimwa abasyaazibwene mukulanganya bamakaintu bamitide. Eeci cilayandika kapati kumukaintu uupona kweelana anjiisyo zijanika mu Bbaibbele, zyalo izyaamba kuti buumi bwamuntu bulisetekene, kubikkilizya abwamwana uutaninga tumbukwa.—Kulonga 21:22, 23; * Deuteronomo 22:8.

Sena kujana busilisi buli kabotu caamba kuunka kuya kubona badokotela amvwiki? Peepe. Kujatikizya buyumu-yumu buboola ciindi muntu namitide alimwi akuciindi cakutumbuka, baku Mbunga Iilanga Zyabuumi Munyika Yoonse (World Health Organization) “bakajana kuti buyumu-yumu mbobajana bamakaintu ibakaunkide kuya kubona badokotela kwaziindi zyone buyo ciindi kabamitide bulikozyene aboobo mbobajana aabo ibakaunka ziindi zili 12 naa kwiinda waawo.”

Nzyobakonzya Kucita Bamadokotela

Kutegwa mukaintu atakakatazigwi kutumbuka alimwi akuti mwana uuya kutumbukwa akabe kabotu, basilisi ikapati aabo ibacibwene mukulanganya bamakaintu ibamitide alimwi anobatumbuka, balacita zyintu eezyi zitobela:

▪ Balalanga-langa makani aajatikizya buumi bwamukaintu, malwazi ngajisi naa ngaakajisi kaindi, balamulanga-langa kutegwa babone naa kuli ntenda zikonzya kumucitikila walo naa mwana uuli mwida alimwi balazilesya ntenda eezyi.

▪ Balakonzya kupima bulowa alimwi aminsyu kutegwa babone naa mukaintu ujisi penzi lyakubula bulowa, naa ulaatuzunda, alimwi akuti naa bulowa bwamwana buleendelana abulowa bwakwe, alimwi balamupima kutegwa babone kuti naa kuli malwazi amwi ngajisi. Malwazi aaya abikkilizya bulwazi bwasyuga, cifwumu, malwazi aayambukila kwiinda mukoonana, malwazi aajatikizya insa, alo aakonzya kuleta BP.

▪ Ikuti kaceelela alimwi akuti mulwazi wazumina, ulakonzya kuyaswa nyeleti iimukwabilila kumalwazi mbuli influenza, kwaangana kwamilambi alimwi abobuya ibupa kuti bulowa bwamwana buteendelani abwabanyina.

▪ Balakonzya kukulwaizya mukaintu uumitide kuti kanywa misamu yamavitameni, ikapati uulya ngobati folic acid.

Ikuti badokotela babona zyintu zikonzya kuleta buyumu-yumu alimwi akucita zyintu zikonzya kulesya buyumu-yumu oobu—naa kugwasya mukaintu kucita boobu—mukaintu ulakonzya kutumbuka kabotu alimwi akuti mwanaakwe awalo unooli buyo kabotu.

Kucesya Ntenda Aciindi Cakumyongwa Akutumbuka

Ba Joy Phumaphi, ibakali kugwasilizya beendelezi bacibeela cilanganya buumi bwamikwasyi alimwi abwabantu mucilawo (Family and Community Health) ku Mbunga Iilanga Zyabuumi Munyika Yoonse, bakaamba kuti, “Ciindi ciyoosya kapati mubuumi bwamukaintu uumitide nciindi cikatazya kapati natalika kumyongwa kusikila kuciindi natumbuka.” Ino ncinzi cikonzya kucitwa kutegwa kutabi buyumu-yumu, nobuba boobo ibukonzya kubikka buumi muntenda? Mubwini zyintu eezyi tazikatazyi, pele zyeelede kucitwa kakucili ciindi. * Eeci cilayandika kapati kuli baabo ibatayandi kubikkwa bulowa akaambo kakutobela malailile aali mu Bbaibbele naa aabo ibatayandi kubikkwa bulowa akaambo kantenda ziliko mukucita boobo.—Incito 15:20, 28, 29.

Aaba bantu, beelede kubona masimpe kuti, basikulanganya bamakaintu bamitide kucibbadela, badokotela naa banesi ibatumbusya bantu, balicizyi alimwi akuti bakalanganya kale balwazi ibatayandi kubikkwa bulowa. Kuyungizya waawo, mulumi amukaintu ibalangila kuba bazyali beelede kubona masimpe kuti bakucibbadela naa bakubusena bumwi bwakutumbukila balizuminide kubelekela antoomwe ambabo mumakani aajatikizya bulowa. * Njeeyi mibuzyo yobile njomweelede kubuzya badokotela: 1. Ino muya kucita buti ikuti banyina naa mwana wazwa bulowa bunji, alimwi naa kuti kwaba buyumu-yumu bumwi? 2. Ikuti kwajanika kuti tamuko ciindi mwana aakutumbukwa, ino mbubambe nzi buya kubako kutegwa aabo bayakujanika bakacite zyintu nzyotuyanda?

Imukaintu uucenjede uyakubona masimpe kuti badokotela bamupima akubona kuti bulowa mbwajisi buli buyo kabotu kalitanabuka da. Kuti kwajanika kuti tajisi bulowa bunji, badokotela balakonzya kumupa musamu wa folic acid, alimwi amavitameni ambi aali mucibeela ca B, alimwi ayaayo aajisi iron.

Badokotela alimwi baya kulanga-langa makani aambi. Mucikozyanyo, sena ciindi mukaintu uumitide naakali kuunka kucipimo bakamujana amalwazi aayandika kusilikwa? Sena mukaintu ooyu taelede kwiimikila kwaciindi cilamfwu? Sena weelede kujana ciindi cinji cakulyookezya? Sena inga kweelela kuti aneneye naa kukoka naa weelede kucita zyintu zinyanyaazya mubili? Alimwi sena weelede kubikkila maano kubulondo bwaamubili, kubikkilizya amukanwa?

Buvwuntauzi butondezya kuti bulwazi bwacisiniini, muli bamakaintu bamitide bulakonzya kuleta bulwazi ibukatazya kapati mbobaamba kuti preeclampsia bwalo ibukonzya kupa kuti BP ikkwele kapati, mutwe kawuumputa buya kucisa, alimwi abulwazi bwa edema, naa kuvwula kwameenda mumaseelo. * Oobu bulwazi bwa preeclampsia bulakonzya kupa kuti muntu atumbuke kacitanasika ciindi alimwi mbobulwazi bujaya bana ibacili mwida alimwi abamakaintu banji ciindi nobatumbuka muzisi zitanasumpuka.

Masimpe, badokotela ibacizyi kulanganya balwazi baya kubikkila maano kufwumbwa baakubona kuti mukaintu uulaada ujisi bulwazi buli boonse. Alimwi kuti naa watalika kumyongwa nokuba kuti tacinasika ciindi cakutumbuka, inga baakusala kumujata kucibbadela naa kumubikka kumalo kutegwa bamulangilile, kucita boobo kulakonzya kulesya lufwu.

Ba Dr. Quazi Monirul Islam badokotela ibeendelezya cibeela cilanganya bamakaintu bamitide, (WHO’s Department of Making Pregnancy Safer) bakaamba kuti, “Bamakaintu babikka buumi bwabo muntenda kutegwa mwana apone.” Pele kuba abusilisi bubotu ciindi muntu namitide, aciindi natumbuka alimwi aciindi naamana kutumbuka kulakonzya kugwasya kuti kutabi buyumu-yumu naa lufwu. Iciyandika kwiinda, nkusoleka kuzumanana kuba abuumi bubotu. Inzya, kuti kamuyanda kuba amwana uuli kabotu, nkokuti andinywe nobanyina mweelede kucita zyoonse zikonzeka kutegwa mube kabotu.

Bupanduluzi buyungizidwe

^ munc. 10 Lugwalo lwakalembwa mumwaambo wakusaanguna wa Chihebrayo lwaamba ntenda iijaya banyina naa mwana uuli mwida.

^ munc. 21 Banabukwetene Bakamboni ba Jehova balakonzya kulomba lugwasyo kuli bakabunga ka Hospital Liaison Committee (HLC) mwana kataninga zyalwa. Bamukabunga aaka balaswaya zibbadela alimwi abamadokotela kutegwa bakabatondezye makani aajatikizya mbobakonzya kusilika Bakamboni kakunyina kubapa bulowa. Alimwi bamukabunga aaka balakonzya kugwasya mukujana badokotela ibalemeka nzyasyoma mulwazi alimwi ibacizyi kusilika bantu kakunyina kubelesya bulowa.

^ munc. 24 Nokuba kuti kuciyandika buvwuntauzi bunji kutegwa kuzyibwe naa bulwazi bwacisiniini bulayungizya kuntenda muntu njajisi yakuciswa bulwazi bwa preeclampsia, cilayandika kapati kuzilanganya kabotu zisiniini alimwi amenyo.

[Majwi aakwelelezya sikubala aali apeeji 17]

Kweelana amyeelwe yakamwaigwa mu October 2007, mukaintu omwe ulafwa muminiti yomwe—536,000 amwaka—akaambo kabuyumu-yumu bujatikizya da.—United Nations Population Fund

[Majwi aakwelelezya sikubala aali apeeji 18]

“Amwaka bana ibali 3,300,000 balazyalwa kabafwide alimwi ibainda ku 4,000,000 balafwa kabatanakkwanya mwezi omwe kuzwa ciindi nobakazyalwa.”—UN Chronicle

[Kabbokesi kali apeeji 19]

 ZYINTU MUKAINTU NZYAELEDE KUCITA NALIBAMBILA KUTUMBUKA

1. Amuvwuntauzye nokucili ciindi alimwi akusala camaano, cibbadela cibotu, badokotela, naa banesi ibaya kumutumbusya.

2. Kamuya kucibbadela ciindi aciindi kuya kubonana abadokotela naa banesi ibaya kumutumbusya kutegwa muzyibilane akupanga cilongwe ambabo.

3. Amubikkile maano kubuumi bwenu. Kuti kacikonzeka amunywe mavitameni aaelede, pele tamweelede kuula naa kunywa musamu ngomwataambilwa abadokotela benu. Mutanywi bukoko pe. “Nokuba kuti bana bali muntenda kapati mbaabo bajisi banyina banywa kapati bukoko, pele tacinazyibwa kabotu kuti naa abalo bana bajisi banyina banywa buyo asyoonto balajatikizigwa,” mbobaamba bakukabunga kalanganya makani aajatikizya bantu banywa kapati bukoko alimwi amapenzi aaboola akaambo kakucita boobo, ikategwa National Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism.

4. Kuti mwatalika kumyongwa (pele kamutanakwanisya mvwiki zili 37), mweelede kuunka kucibbadela cakufwambaana. Kugwasyigwa cakufwambaana kulakonzya kupa kuti mutatumbuki myezi kiitanakkwana alimwi kulakonzya kulesya buyumuyumu bumwi. *

5. Amulembe mbomuyanda kuti mukasilikwe. Mucikozyano banji babona kuti cabagwasya kwiilembela limwi kkaadi yakuti uupedwe nguzu zyakundiiminina kucibbadela (durable power of attorney—DPA). Amuvwuntauzye kutegwa muzyibe nzila yeelede alimwi iizumizidwe mucisi cenu.

6. Atumbukwa mwana mweelede kubikkila maano kubuumi bwenu alimwi abwamwana, ikapati kuti mwana wazyalwa myezi kiitanakkwana. Kuti mwabona penzi lili lyoonse cakufwambaana amuunke kucibbadela kuti mukabone badokotela ibalanganya malwazi aabana.

Bupanduluzi buyungizidwe

^ munc. 41 Kanji-kanji bana bazyalwa ciindi kacitanakkwana balabikkwa bulowa ikuti zizo zyabo tazikonzyi kupanga bulowa buyandika.