Skip to content

Skip to table of contents

Naʻá Ke ʻIloʻi?

Naʻá Ke ʻIloʻi?

ʻE lava ke tau tui naʻe tō moʻoni ʻe ha taha ʻi he kuonga muʻá ha tea ʻi he ngoue ʻa ha tangata kehe?

Ko e tatau eni ʻi he 1468 ʻo e Digest ʻa ʻEmipola Justinian, ko e taha ia ʻi he ngaahi tohi ʻoku ʻi ai ʻa e fakaikiiki ki he ngaahi ʻīsiu fakalao ʻi he kuonga muʻá

FAKATATAU ki he Mātiu 13:24-26, naʻe pehē ʻe Sīsū: “Ko e Puleʻanga ʻo hēvaní kuo hoko ʻo hangē ha tangata naʻá ne tūtuuʻi ʻa e tenga leleí ʻi heʻene ngoué. Lolotonga ʻa e mohe ʻa e kau tangatá, naʻe haʻu ʻa hono filí ʻo ne toe tūtuuʻi ʻa e tea ʻi he lotolotonga ʻo e uité peá ne ʻalu. ʻI heʻene failau pea fuá, naʻe toe ʻasi hake foki ai mo e teá.” ʻOku veiveiua ʻa e kau hiki-tohi ʻe niʻihi pe ʻoku makatuʻunga ʻa e talanoa fakatātā ko ení ʻi ha meʻa moʻoni, kae fakatatau ki he ngaahi tohi fakalao Loma ʻi he kuonga muʻá, ʻe lava ke hoko ha meʻa peheni.

ʻOku pehē ʻe he tikisinale Fakatohitapu ʻe taha, ʻi he malumalu ʻo e lao ʻa Lomá ko ha hia ia ke tō ha tea ʻi ha ngoue ʻa ha tangata kehe koeʻuhi ko ha faisāuni. Ko e moʻoniʻi meʻa ko ia ʻo e fiemaʻu ʻa e laó ʻoku ʻuhinga moʻoni iá naʻe hoko ʻa e meʻá ni. ʻOku fakamatala ʻa e mataotao ʻi he laó ko Alastair Kerr ʻo pehē ʻi he taʻu 533 hili ʻa Kalaisí, naʻe pulusi ai ʻe he ʻEmipola Loma ko Justinian ʻene tohi ko e Digest. Naʻe fakamatalaʻi fakanounou heni ʻa e lao ʻa Lomá pea naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi toʻo lea ʻa e kau mataotao ʻi he laó mei he taʻu 100-250 nai hili ʻa Kalaisí. Fakatatau ki he Digest, ko e taha ʻo e kau mataotao ko iá, ʻa Ulpian, naʻá ne lave ki ha keisi mei he senituli hono uá. Ko e tea naʻe tō ʻi he ngoue ʻa ha tangata kehe, ko hono olá, naʻe maumauʻi ai ʻene ngoué. ʻOku fakamatala ʻa e Digest ki he ngaahi totonu fakalao naʻe maʻu ʻe ha tokotaha faama koeʻuhí ke ne lava ʻo maʻu ai ha totongi huhuʻi mei he tokotaha faihiá, ko e paʻanga ke totongi koeʻuhi ko e ngoue naʻe maumaú.

Naʻe hoko ʻa e ngaahi meʻa peheé ʻi he ʻEmipaea Loma ʻo e kuonga muʻá ʻo hā mei ai naʻe malava ke hoko moʻoni ʻa e tuʻunga ko ia naʻe lave ki ai ʻi he talanoa fakatātā ʻa Sīsuú.

Ko e hā ʻa e lahi ʻo e tauʻatāina naʻe foaki ʻe Loma ki he kau maʻu mafai Siu ʻi Siuteá ʻi he ʻuluaki senitulí?

LOLOTONGA ʻa e taimi ko ení, naʻe puleʻi ʻe he kau Lomá ʻa Siutea, ʻa ia naʻe fakafofongaʻi ia ʻe ha kōvana naʻe ʻi ai ʻene kau tau. Ko ʻene taumuʻa tefitó ke tānaki ʻa e ngaahi tukuhaú maʻa Loma pea tauhi maʻu ʻa e melinó mo e māú. Naʻe mahuʻingaʻia ʻa e kau Lomá ʻi hono taʻofi ʻa e ngaahi ngāue taʻefakalaó pea fakahoko ʻa e fakamaau totonú ki ha taha pē naʻá ne fai ha hia. ʻIkai ke ngata aí, naʻe fiemālie pē ʻa e kau Lomá ke tokangaʻi fakaʻaho ʻa e vahefonuá ʻe he kau taki fakalotofonuá.

Hopo ʻi he Sanetalimi faka-Siú

Naʻe ngāue ʻa e Sanetalimí ko e fakamaauʻanga lahi ʻo e kau Siú mo tokangaʻi ʻa e ngaahi meʻa fekauʻaki mo e lao faka-Siú. Naʻe ʻi ai ʻa e ngaahi fakamaauʻanga iiki ʻi Siutea kotoa. Ko e lahi taha ʻo e ngaahi hopo sivile mo e hopo hiá naʻe fakahoko nai ia ʻe he ngaahi fakamaauʻanga ko iá ʻo ʻikai kaunga atu ki ai ʻa e kau pule ʻa Lomá. Kae kehe, ko e taha ʻo e fakangatangata naʻe tuku ki he ngaahi fakamaauʻanga faka-Siú, ko hono tautea mate ʻo e kau faihiá​—ko ha totonu ia naʻe toki fakaʻatā mai pē mei he kau Lomá. Tuku kehe pē ʻa e keisi ʻiloa fekauʻaki mo hono fakamāuʻi ʻe he kau mēmipa ʻo e Sanetalimí ʻa Sitīveni pea fakaʻatā ia ke tolomakaʻi ki he mate.​—Ngā. 6:8-15; 7:54-60.

Naʻe maʻu ʻe he Sanetalimi faka-Siú ʻa e mafai lahi ange. Kae kehe, “ko e fakangatangata mafatukituki lahi tahá,” ʻoku pehē ʻe he mataotao ko Emil Schürer, “ko e taimi naʻe malava ai ʻe he kau maʻu mafai Lomá ke nau faituʻutuʻuni ʻiate kinautolu pē, ʻo hangē ko e taimi ʻoku nau huʻuhuʻu ai ki ha faihala ʻi he puleʻangá.” Ko e fakatātā ʻe taha ʻo e keisi ko iá naʻe hoko ia ʻi he taimi naʻe pule ai ʻa e ʻeikitau ko Kalautiasi Lisiasi, ʻa ia naʻá ne puke ʻo tuku pōpula ʻa e ʻapositolo ko Paulá, ko ha tangataʻifonua Loma.​—Ngā. 23:26-30.