ʻI he ngaahi taʻu ki muí ni maí, kuo kaka hake ʻa e fika ʻo e taonakita ʻa e toʻutupú ʻi he ngaahi fonua ʻe niʻihi. Ko e hā ʻoku hoko ai ení? ʻOku ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki hoʻo kiʻi tamá?

ʻI he kupu ko ení

•  Ko e hā ʻoku totonu ai ke hohaʻa ʻa e ngaahi mātuʻá ki he taonakita ʻa e fānaú?

•  ʻOku anga-fēfē hoʻo ʻiloʻi ʻoku ʻi ha tuʻunga fakatuʻutāmaki hoʻo kiʻi tamá?

•  Ko e hā ʻe lava ke ke fai kapau ʻoku maʻu ʻe hoʻo kiʻi tamá ha fakakaukau taonakita?

 Mei he 2009 ki he 2019, naʻe tupu pēseti ʻe 40 ʻa e tokolahi ʻo e tamaiki ako ʻi ʻAmelika naʻa nau maʻu ʻa e ngaahi fakaʻilonga ʻo e loto-mafasiá. Naʻe toe kaka foki ki ʻolunga ʻa e fika ʻo e taonakitá lolotonga ʻa e vahaʻa taimi ko iá. a

 “Ko e ngaahi pole ʻoku fehangahangai mo e toʻutupu ʻo e ʻaho ní ʻoku taʻehanotatau . . . Ko e nunuʻa ʻo e ngaahi pole ko ení ʻoku fakatupu maumau lahi ia ki honau tuʻunga fakaʻatamaí.”​—Vivek H. Murthy, ʻŌfisa Pule Fakafaitoʻo ʻa ʻAmeliká.

 Tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu: “Ko ha laumālie mafesi ʻokú ne fakamaha ʻa e ivi ʻo ha taha.”​—Palōveepi 17:22.

 Fakakaukau ki he ngaahi tuʻunga ko ení.

•   Meʻa naʻe hoko. Kuo fekuki hoʻo kiʻi tamá mo ha meʻa fakamamahi​—ko hano talitekeʻi ia, ko e māvae ʻa e ongo mātuʻá pe liʻaki ʻe ha kaumeʻa, ko ha taʻelavameʻa, pe ko e mate ʻa ha taha ʻofeina? Kapau ko ia, ʻoku uesia nai ia ʻo lahi ange ʻi he meʻa ʻokú ke ʻiloʻí?

•   Tōʻonga. Kuo fakamamaʻo hoʻo kiʻi tamá mei hono ngaahi kaungāmeʻá pe fāmilí pe ʻikai toe fai ʻa e ngaahi meʻa naʻá ne faʻa saiʻia aí? Kuó ne foaki ʻene ngaahi koloa mahuʻingá?

•   Lea. ʻOku talanoa hoʻo kiʻi tamá fekauʻaki mo e maté pe ʻokú ne pehē, “Naʻe mei lelei ange kapau naʻe ʻikai ke fanauʻi mai au”? ʻOkú ne talanoa ʻoku ʻikai ke ne loto ke hoko ʻo fakakavenga kiate koe?

   Ko hono moʻoní, ko e ngaahi lea nai ʻe niʻihi ko e ‘lea taʻefakakaukauʻi’ pē. (Siope 6:3) Ka ko e niʻihi ko ha tangi ki ha tokoni. Ko ia ʻoua ʻe tukunoaʻi ha meʻa pē ʻoku leaʻaki ʻe hoʻo kiʻi tamá fekauʻaki mo haʻane loto ke mate.

 Kapau ʻoku tala atu hoʻo kiʻi tamá ʻokú ne fakakaukau ke toʻo ʻene moʻuí, ʻe lava ke ke ʻeke ange, “Kuó ke fakakaukau fekauʻaki mo e taimi pe ko e founga te ke fai ai iá?” Ko ʻene talí ʻe fakahaaʻi atu ai ʻa e tuʻunga fakatuʻutāmaki ʻokú ne ʻi aí.

 “ʻI he tuʻunga ko e ngaahi mātuʻá, heʻikai nai ke tau loto ke ʻeke ki heʻetau fānaú ha ngaahi fehuʻi koeʻuhí ʻoku tau tailiili ki he meʻa te nau leaʻakí. Ka ʻo kapau ko e meʻa ʻoku nau leaʻakí ko e anga ia ʻenau ongoʻí, tā ʻoku lelei kiate kitautolu ke tau ʻiloʻi.”​—Sandra.

 Tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu: “Ko e ngaahi fakakaukau ʻi he loto ʻo ha tangata ʻoku hangē ia ha ngaahi vai lolotó, ka ko e tangata ʻiloʻiló ʻokú ne fusi hake ia.”​—Palōveepi 20:5.

•   Anga-kātaki ʻi hoʻo feinga ke ʻiloʻi ʻa e fakakaukau mo e ongoʻi hoʻo kiʻi tamá. ʻUluakí, fakaongoongoleleiʻi ia ʻi heʻene faitotonú. ʻE lava leva ke ke tala ange: “ʻOku ou loto ke ʻiloʻi ʻa e meʻa kuó ke fāinga mo iá. Tala mai angé pe ko e hā e meʻa naʻe hokó” pe “ʻE lava ke ke fakamatalaʻi ʻa e ʻuhinga ʻokú ke ongoʻi pehē aí?”

   Fanongo anga-kātaki ki he ngaahi tali hoʻo kiʻi tamá. Fakaʻehiʻehi mei he feinga ke fakasiʻia ʻene ngaahi ongoʻí pe tala ange ʻi he taimi pē ko iá ʻa e ngaahi “fakaleleiʻangá.”

   Tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu: “Vave ki he fanongo, fakatuotuai ki he lea, fakatuotuai ki he ʻita.”​—Sēmisi 1:19.

•   Faʻu ha palani ke maluʻi ia. Tokoniʻi hoʻo kiʻi tamá ke ne ʻiloʻi pea hikiʻi hifo ʻa e ngaahi meʻá ni:

   Fakaʻilonga fakaefakatokanga. Ko e hā ʻa e ngaahi tuʻunga pe sīpinga fakaefakakaukau ʻoku faʻa taki atu ki he fakakaukau taonakitá?

   Ngāue ʻaonga. Ko e hā ʻa e ngaahi ngāue ʻoku tokoni lahi taha kiate ia ke fakasiʻisiʻi ʻene loto-moʻuá pea fakatonutonu ʻene fakakaukaú?

   Faʻahinga ʻe lava ke nau tokoni. ʻOku ʻi ai nai ha faʻahinga ʻe lava ke nau poupouʻi hoʻo kiʻi tamá​—ko ha kakai ʻe lava ke ne kumi tokoni ki ai? ʻE lava ke kau ai koe, ko ha tokotaha lahi falalaʻanga, ko ha toketā ki he fakalelei ʻatamaí, pe ko ha kautaha ʻoku teuʻi ke tokoniʻi ʻa e kakai ʻoku fakakaukau taonakitá.

   Tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu: “Ko e ngaahi palani ʻa e tokotaha faʻa ngāué ʻe iku moʻoni atu ki he lavameʻa.”​—Palōveepi 21:5.

•   Nofoʻaki ʻāʻā. Vakaiʻi maʻu pē ʻa e tuʻunga ʻoku ʻi ai hoʻo kiʻi tamá, naʻa mo e hili ʻene ongoʻi lelei angé.

   “ʻI hono tala mai ʻe hoku fohá naʻe ʻikai ke ne toe fakakaukau taonakitá, naʻá ku fakakaukau naʻe ngata ʻa e palopalemá. Ko ha fehālaaki lahi ia. ʻE lava ke hoko fakafokifā ha meʻa ʻo ne ʻai ai ʻa e tokotahá ke ne toe fakakaukau taonakita.”​—Daniel.

   Tokoniʻi hoʻo kiʻi tamá ke ne fakamahuʻingaʻi ha moʻoni mahuʻinga fekauʻaki mo e ngaahi ongoʻí: ʻOku fakataimi pē. ʻOku pehē ʻe he tohi The Whole-Brain Child: “Ko e ngaahi ongoʻí ʻoku hangē ia ko e tuʻunga ʻo e ʻeá. Ko e ʻuhá ʻoku moʻoni, pea ko ha meʻa fakavalevale ia ke tau tuʻu ʻi tuʻa ʻi he lolo hifo ʻa e ʻuhá ʻo fakangalingali ʻoku ʻikai ke ʻuha. Ka ʻoku toe fakavalevale ke tau ʻamanekina heʻikai ke toe ʻasi hake ʻa e laʻaá.”

•   ʻOange ha fakapapauʻiʻanga: Tala ange ki hoʻo kiʻi tamá ʻokú ke ʻofa ʻiate ia pea ʻe lava ke ne falala atu kiate koe ki ha poupou. ʻE lava ke ke toe tala ange, “Te u fai ʻa e meʻa kotoa te u malavá ke tokoniʻi koe ke ke kātekina eni.”

   Tefitoʻi moʻoni Fakatohitapu: “Ko ha kaumeʻa moʻoni ʻokú ne ʻofa ʻi he taimi kotoa pē pea ko ha tokoua ia ʻoku fanauʻi mai ki he taimi faingataʻá.”​—Palōveepi 17:17.