Aver yem sha atineakaa

Ka Nyi i Lu Torah?

Ka Nyi i Lu Torah?

Mlumun u Bibilo i ne yô

 I zua a ishemberti i ken zwa Buter i i yer ér “Torah” ne ken ishemberti i ken zwa Heberu i i yer ér toh·rahʹ la. A fatyô u geman i kpaa ér “ityesen” shin kwaghwan shin “tindi.” * (Anzaakaa 1:8; 3:1; 28:4) De se nenge igbenda i i ter ishemberti i ken zwa Heberu ne ken Bibilo la.

  •   Ashighe kpishi ka a ter ishember i Toh·rahʹ la yô, i ôron kwagh u ityakerada i Bibilo i itian i hiihii la​—ka Genese, Ekesodu, Levitiku, Numeri, and Duteronomi je la. Shi ka i yila ityakerada ne ken zwa Grika kpaa ér Pentateuch, inja na yô ér, “Takerada u uruamabera utaan.” Ka Mose yange nger ityakerada i Torah la ye. Sha nahan yô, ka i yila u ér “ruamabera u tindi u Mose.” (Yosua 8:31; Nehemia 8:1) Ikyav tese ér yange i nger un sha hiihii la lu takerada môm, kpa ken masejime yô, i va pav un ker sha er a kera lu ican u ôron ga yô.

  •   Shi yange a ter ishemberti i toh·rahʹ yô, i ôron kwagh u atindi a yange i na Mbaiserael sha ma kwagh yô, inja er “tindi [shin toh·rahʹ ] u nagh ku isholibo,” man “tindi u imande,” kua “tindi u sha ornaseri” nahan.—Levitiku 6:25; 14:57; Numeri 6:13.

  •   Ashighe agen yange a ter ishemberti i Toh·rahʹ yô, i ôron kwagh u kwaghwan man ityesen, a lu i mbamaren, shin i mbafankwagh shin i Aôndo iyol na kpaa.—Anzaakaa 1:8; 3:1; 13:14; Pasalmi 107:10, 11.

Ka nyi i lu ken Torah, shin Pentateuch?

  •   I pase igbenda i Aôndo yange eren kwagh a uumace, hii sha igbetar zan zan shighe u Mose kar kpen la.—Genese 1:27, 28; Duteronomi 34:5.

  •   Akaawan a ken Tindi u Mose. (Ekesodu 24:3) Tindi Mose la yange lu a akaawan ker hemba 600. Kwaghwan u a hembe duen tseer tseer yô, ka u i yer ér Shama, shin ieren i Mbayuda i pasen jighjigh ve u nan la. Vegher u Shama ugen la kaa ér: “TER Aôndo A̱ doo u ishima a ishima you cii man a uma wou cii man a agee ou cii.” (Duteronomi 6:4-9) Yesu yange pase ér tindi ne ka “tindi u tamen man ka u hiihii kpaa.”—Mateu 22:36-38.

  •   I nger iti i Aôndo kpôô kpôô, i i yer ér Yehova la ker kuma ajiir 1,800. Torah yange u teren shin yilan sha iti i Aôndo ga, kpa ngu a akaawan a a tese ér yange gba u ior mba Aôndo vea yilan un sha iti na kpôô kpôô yô.—Numeri 6:22-27; Duteronomi 6:13; 10:8; 21:5.

Mbamtsum mba ior ve lu a mi sha kwagh u Torah Yô

 Mtsum: Atindi a ken Torah cii ka a tsôron, ka kwagh u a de u kuran a mayange ga.

 Iwanger: Ubibilo mbagenev ôr kwagh u akaawan a ken Torah agen jighilii—er a sha kwagh u Iyange i Memen man tom pristi man Iyange i Nan Iwom nahan, kaa ér ka akaawan a “sha ikyov ikyov” shin a “tsôron.” (Ekesodu 31:16; 40:15; Levitiku 16:33, 34) Nahan kpa, ishemberti i ken zwa Heberu i i gem ken avur ne nahan la, ashighe agen ka i̱ ôron kwagh u i gbe u una tsa gbem, kpa a lu gbem sha won ga yô. * Tindi u ikyuryan u Mose ne yange tse ka kuman er anyom 900 nahan yô, Aôndo tsengaôron ér una ya “ikyuryan i he.” (Yeremia 31:31-33) “Er [Aôndo] lu ôron kwagh u ikyuryan i he yô, A gema [ikyuryan] i hiihii la hingir kwagh u tse.” (Mbaheberu 8:7-13) Aôndo ya ikyuryan i he anyom kar hegen er 2,000 nahan, sha ku u Yesu Kristu la.—Mbaefese 2:15.

 Mtsum: Aeren a uter a Mbayuda man a atindi a kwaghaôndo u Mbayuda kua a Torah a i nger a nger la cii nga kwaghmôm.

 Iwanger: Ikyav cuku tsô kpa tese ér Aôndo yange na Mose atindi a sha kwagh u aeren a uter a Mbayuda sha u i kuran a kua atindi a Torah a i nger a nger la ga. Kpa Bibilo gema kaa ér: “TER shi kaa a Mose er: Nger akaaôron ne.” (Ekesodu 34:27) Atindi a aeren a uter a yange i va nger a ken takerada, i yilan ér Mishnah, shi i va nungwa a sha atindi a kwaghaôndo u Mbayuda a i yilan ér Talmud la, lu a aeren a ityôô a Mbayuda a yange lu Mbafarishi hii u tesen yô. Ashighe kpishi aeren a ityôô ne yange a hendan a Torah. U tesen ikyav yô, Yesu yange kaa a Mbafarishi ér: “Ne gema kwaghôron u Aôndo hingir gbilin sha aeren a en je ve”—Mateu 15:1-9.

 Mtsum: Doo u a tese kasev atindi a Torah ga.

 Iwanger: Tindi u Mose la yange lu a kwaghwan ker ér, i ôron un cii sha ato a Mbaiserael jimin cii, kua kasev vev man mbayev kpaa. Sha ci u nyi? Sha ci u ‘ve̱ ungwa, ve̱ hen ve̱ cian TER, Aôndo, ve̱ waan akaaôron a tindi ne cii ikyo, ve̱ eren sha mi.’—Duteronomi 31:10-12. *

 Mtsum: I yer akaa agen ken atindi a Torah la, i pase a wang ga.

 Iwanger: Mose, un shon u yange nger atindi a Torah la iyol na kaa ér, loho u ken Torah wanger shi ior cii vea fatyô u ôron u, i nger a sha gbenda u hanma or je kpa nana ôr nana kav yô. (Duteronomi 30:11-14) Mhen u ior ve lu a mi ér i nger akaa agen ken Torah sha gbenda u or a kav ga la hii sha Mbayuda mba tsuaa mba ve keren mkav u Bibilo sha adini ve u i yer ér Kabbalah, u a pasen akaa a ken Ruamabera sha “ufoto mba kpelan” la. *​—2 Peteru 1:16.

^ Ikyum. 1 Nenge takerada u i yer ér The Strongest Strong’s Exhaustive Concordance of the Bible, u i sôr i gber la, ishemberti i sha 8451, ken vegher u “Hebrew-Aramaic Dictionary-Index to the Old Testament” la.

^ Ikyum. 9 Nenge takerada u i yer ér Theological Wordbook of the Old Testament la, Tihi u sha 2, peeji 672-​673.

^ Ikyum. 13 Atindi a aeren a uter a Mbayuda yange tswer kasev u henen Torah, kpa Torah iyol na gema tese nahan ga. U tesen ikyav yô, i ter kwagh u ortesen atindi ugen, Rabbi Eliezer ben Hyrcanus yange ôr ken Mishnah yô, ér a kaa ér: “Antior u nan tesen wan u nan u kwase Torah cii yô, ka inja vough er nan ngu tesen wankwase la ijimba nahan.” (Sotah 3:4) Takerada u i yer ér The Jerusalem Talmud la kaa ér ortesen atindi ne yange kaa ér: “U i tese kwase mkaanem ma Torah yô, guda i ta usu i nande ma.”—Sotah 3:​19a.

^ Ikyum. 15 U tesen ikyav yô, takerada ugen (Encyclopaedia Judaica) pase ér mbahenen Kabbalah mba nengen Torah ér: “Torah ôron kwagh môm jighilii ga, kpa ka a zom akaa kpishi a ôr sha aan shin aaven kposo kposo.”—Mgber u sha uhar, Tihi u sha 11, peeji 659.