Na ngoi ti komandema ti aNazi, na milieu ti aTémoin ti Jéhovah 35 000 so ayeke lani na Allemagne nga na akodro so ayeke na gbe ti komandema ti aNazi, aTémoin ti Jéhovah 1500 tongaso la akui. A hinga ape tongana nyen la ambeni akui. Ndali ti so a ngbâ ti sara recherche na ndö ni, wungo ti ala nga na ambeni information na ndö ni apeut ande ti changé.

•  A fâ ala lani tongana nyen?

•  Ngbanga ti nyen la a sara lani ye ti ngangu na ala?

•  Ala kui lani na ndo wa?

•  Ambeni Témoin ti Jéhovah so a fâ ala lani

•   Fason so a fâ na ala: A fâ lani aTémoin ti Jéhovah nduru na 400 tongaso na Allemagne nga na yâ ti akodro so ayeke na gbe ti komandema ti aNazi. A gue na mingi ti ala na gbele ngbanga, a dë ngbanga ti kuâ na li ti ala nga a dë go ti ala. Ti ambeni, a tiré ala na ngombe wala a kanga go ti ala na kamba na nduzu na ndö ti keke sân ti gue na ala na gbele ngbanga.

•   Fason so a sara ye na ala na yâ ti ada ti kanga ni ayeke sioni mingi: A-Témoin ti Jéhovah ahon 1 000 akui na yâ ti acamp so aNazi asara pasi na azo dä nga na yâ ti ada ti kanga. Ala kui ndali ti so a mû na ala angangu kua ahon ndö ni, a torturé ala, ala te ye ape, dê ahon ndö ti ala, terê ti ala ason nga ala a soigné ala nzoni ape. Ndali ti aye ti sioni so a sara na ala, a sara si ambeni akui kete na peko ti so a zi ala na hunzingo ti Use bira so amû sese kue.

•   Ambeni raison ni: Ambeni Témoin ni akui na yâ ti achambre so a zia asioni gaz dä, a essayé afini yorö so adocteur asigi na ni na terê ti ambeni na asara si ala kui nga a kpo ambeni na asioni yorö.

 A sara lani ye ti ngangu na aTémoin ti Jéhovah ndali ti so ala sara ye alingbi na afango ye ti Bible. Na temps so gouvernement ti aNazi ahunda na aTémoin ti Jéhovah ti sara ye ague nde na ye so Bible afa, ala ke. Ala soro ti “mä yanga ti Nzapa, lo so lo yeke mokonzi, ahon ti mä azo.” (Kusala 5:29). Bâ aye use so na yâ ni ala soro ti sara tongaso.

1.   Ala ke ti yôro terê ti ala na yâ ti aye ti poroso. Legeoko tongana ti aTémoin ti Jéhovah laso na yâ ti dunia kue, ala so ayeke lani na gbe ti komandema ti aNazi ake ti yôro terê ti ala na yâ ti aye ti poroso (Jean 18:36). Ni la, ala ke ti:

   •   Sara kua ti turugu wala ti mû mbage na yâ ti abira.​—Ésaïe 2:4; Matthieu 26:52.

   •   Sara vote wala ti ga mbeni membre ti aparti ti aNazi.​—Jean 17:16.

   •   Tene “Heil Hitler!”​—Matthieu 23:10; 1 aCorinthien 10:14.

2.   Ala sara ye alingbi na aye so ala mä na bê na ni. Atâa so a kanga lege na aTémoin ti Jéhovah ti sara ye alingbi na aye so ala mä na bê na ni, ala ngbâ lani ti:

   •   Sambela nga ti voro Nzapa ndo oko.​— aHébreu 10:24, 25.

   •   Fa tënë ti Nzapa nga ti kangbi ambeti ti e na azo.​—Matthieu 28:19, 20.

   •   Sara ye na nzoni bê na amba ti ala, so na popo ni aJuif nga kue ayeke dä.​—Marc 12:31.

   •   Luti na ndö ti tënë ti mabe ti ala, na ala ke ti signé mbeni mbeti so a hunda na ala ti ke aye so ala mä na bê na ni.​—Marc 12:30.

 Professeur Robert Gerwarth atene so aTémoin ti Jéhovah la ayeke “gï oko groupe so a sara lani aye ti ngangu na ala na gbe ti komandema ti aNazi ndali ti aye so ala mä na bê na ni.” a Na yâ ti camp ti sarango pasi na azo, anzere na ambeni zo ti kanga ni ti bâ so aTémoin ti Jéhovah agbu ngangu. Mbeni zo ti kanga ni so ayeke zo ti Autriche atene: “Ala yeke sara bira ape. Ala yeke yeda ti tene a fâ ala ahon ti tene ala fâ zo.”

•   Acamp ti sarango pasi na azo: Mingi ti aTémoin ti Jéhovah akui lani na yâ ti acamp ti sarango pasi na azo. A sara pasi na ala na yâ ti acamp tongana Auschwitz, Buchenwald, Dachau, Flossenbürg, Mauthausen, Neuengamme, Niederhagen, Ravensbrück nga na Sachsenhausen. Gï na Sachsenhausen, a bâ so aTémoin ti Jéhovah 200 tongaso la akui.

•   Ada ti kanga: A torturé lani ambeni Témoin ni na da ti kanga juska ala kui. Ti ambeni ala kui ndali ti so a pika ala na ala wara akä na temps so a yeke hunda atënë na ala.

•   Ando so a fâ ala dä: Mingi ni, a fâ lani aTémoin ti Jéhovah na ada ti kanga so ayeke na Plötzensee (Berlin), Brandenburg nga na Halle-sur-Saale. Na ndö ni, mbeni gingo nda ti ye afa so a wara ambeni ndo 70 tongaso so a fâ aTémoin ti Jéhovah dä.

•  Iri: Helene Gotthold

   Ndo so a fâ lo dä: Plötzensee (Berlin)

   A arrêté Helene so ayeke mama ti amolenge use fani mingi. Na ngu 1937, na temps so a yeke hunda atënë na lo, a sara ye ti ngangu mingi na lo na ye so asara si lo perdre bébé so ayeke na yâ ti lo. Na lango 8 ti décembre 1944, a dë go ti lo na guillotine na da ti kanga so ayeke na Plötzensee (Berlin).

•  Iri: Gerhard Liebold

   Ndo so a fâ lo dä : Brandenburg

   Na lango 6 ti mai 1943, a dë go ti Gerhard na temps so lo yeke na ngu 20 na même da ti kanga so a dë lani go ti babâ ti lo dä asara ngu use awe. Na yâ ti ndangba lettre so lo tokua ni na sewa ti lo nga na fiancé ti lo, lo tene: “Sân ngangu ti Seigneur, mbi peut ape ti gbu ngangu na yâ ti ye so.”

•  Iri: Rudolf Auschner

   Ndo so a fâ lo dä: Halle-sur-Saale

   Rudolf ayeke lani na ngu 17 na temps so a dë go ti lo na lango 22 ti septembre 1944. Na yâ ti ndangba lettre so lo tokua ni na mama ti lo, lo tene: “Aita mingi agbu ngangu na yâ ti tara so awe na mbi nga kue mbi yeke gbu ngangu na yâ ni.”