1, 2. ¿Imapaqmi allin brújula nisqa? ¿Imapin rikchʼakun conciencianchisman?

¿IMATAN necesitan lamar qochapi barco manejaq, chʼinneq pampapi excursionista, avión manejaqpas? Huk brújula nisqatan. Chayta mana apaspaqa sasachakuypin tarikunkuman.

² Brújula nisqaqa reloj hinan, agujantaqmi wichay ladoman (norte) apuntashan. Allin kashan chayqa wañuymantan qespichiwasunman, allin mapatawan hapʼispaqa astawanmi yanapawasunman. Chay brújula nisqaman rikchʼakuqta hinan Jehová Dios huk regalota qoykuwanchis (Santiago 1:17). Chay regaloqa conciencian. Chay conciencia ñoqanchispi mana kanmanchu chayqa imachá ñoqanchismanta kanman. Allin concienciayoq kasun chayqa allin kawsaymanmi apawasun  yanapawasuntaq chay allin kawsayman kʼaskakunanchispaq. Arí, chay regaloqa ancha chaniyoqmi. Ichaqa, ¿iman conciencia, imaynatan yanapawanchis? Chaykunamantan kunan yachasun. Chay qhepamantaq qhawarisun kay kinsa tapukuykunamanta: 1) ¿imatan ruwananchis allin concienciayoq kanapaq?, 2) ¿imarayku hukkunaq conciencianta qhawarina?, 3) ¿imakunapin yanapawasun allin concienciayoq kay?

3. ¿Ima ninanmi griego rimaypi “conciencia” nisqa simi? ¿Runakunaq ima yachasqankumantan chayta nishan?

³ “Conciencia” nisqa simiqa griego rimaymantan hamun, kay ninanmi: “yachasqanchis”, otaq “ukhunchispi yachakusqanchis”. Chaytaqa nishan imayna runa kasqanchista ñoqanchis kikinchis yachakusqanchismantan. Kay Hallpʼapiqa runakunallamanmi Jehová Dios chay yachayta qoran. Chay conciencian yanapawanchis allintachus icha manachus ruwashanchis chayta qhawarikunanchispaq. Concienciaqa tukuy yuyaykusqanchismanta tukuy ruwasqanchismantan yachan, willawanchismi, juzgawanchistaqmi. Yuyaychawanchismi ima ruwananchispaqpas, reparachiwanchistaq allinkaqta mana allinkaqtapas. Allinkaqta ruwaqtinchisqa kusichiwanchismi, mana allinkaqta ruwaqtinchistaq llakiwan ñitʼiwanchis.

4, 5. a) ¿Imaynapin yachanchis Adanpas Evapas concienciayoq kasqankuta? ¿Imamanmi tukupuranku Diosta mana kasukusqankumanta? b) ¿Pikunan ñawpa tiempopi concienciankuq nisqanman hina ruwaranku?

⁴ Jehová Diosqa Adantapas Evatapas concienciayoqtan kamaran, chaytan yachakun huchallikusqanku qhepaman pʼenqakusqankupi (Génesis 3:7, 8). Huchallikusqanku qhepaman concienciankuq pʼenqachisqanqa yanqapaqñan karan. ¿Imarayku? Dios contra yuyaypi huchallikusqankurayku. Paykunaqa chʼuya runakunan karanku, chaymi yuyaypi Dios contra hatariranku chaymantataq awqanman tukupuranku. Chayraykun manaña Diosman kutirikuyta atirankuñachu.

 ⁵ Askha runakunan ichaqa huchasapaña kashaspapas concienciankuq nisqanman hina imatapas ruwaranku. Hukninmi karan Job runa, paymi niran: “Mana huchayoq kashaspaqa manan hinata nichikuymanchu, kawsanaykamaqa manan sonqoy huchachawanqachu”, nispa (Job 27:6). * Rikusqanchis hina Jobqa manaraq imatapas ruwashaspa manaraq imatapas decidekushaspan conciencianpa nisqanman hina imatapas ruwaq. Chaymi paytaqa conciencian mana huchacharanchu, payqa manan llakisqachu nitaq pʼenqakuspachu kawsaran. Davidmi ichaqa hukniraypi tarikuran. Paytan ichaqa conciencian huchacharan. Huk kutipin David Jehová Diospa akllasqan kamachikuq Saulta mana allinta ruwaran, chaymantan sonqonpi ‘pasaqta llakikusqa’ (1 Samuel 24:5). Chhaynata conciencian huchachasqanmi Davidtaqa yachachiran aswan respetoyoq kayta.

6. ¿Iman rikuchin llapa runakuna concienciayoq kasqanchista?

⁶ Manan Jehová Diospa kamachinkunallachu concienciayoq kanku. Chaymantan apóstol Pablo Diospa yuyaychasqan kayta qelqaran: “Mana judío runakunaqa Diospa kamachikuy siminta manan yachankuchu. Chaywanpas sonqonkuq yuyaychasqan kaspan Diospa kamachikuy siminta huntʼanku, chayta ruwaspan paykuna kikinkupaq kamachikuy simi kanku, manaña Diospa kamachikuy siminta yachanku chaypas. Kawsayninkupin rikuchinku kamachikuy simi sonqonkupi qelqasqa kasqanta. Kikinkuq conciencianmi chaytaqa willan, chaymi kikinkuq yuyayninkupuni paykunataqa ‘huchan’ ninqapas, ‘manan huchachu’ ninqapas”, nispa (Romanos 2:14, 15). Chaypi rikusqanchis hina, manaña kʼatatapas Diospa kamachikuyninta yachankuchu chaypas mayninpiqa concienciankun runakunata tanqan Diospa kamachikuyninman hina imatapas ruwanankupaq.

7. ¿Imarayku conciencianchis mayninpi mana yanapawasunmanchu?

 ⁷ Mayninpin ichaqa conciencianchis pantachiwasunman. Chayta entiendenaykipaq brújula nisqamanta ejemplo qhawarisqanchispi yuyaykuy. ¿Iman kanman imán nisqaq ladonman apaqtinchis? Agujanmi huk ladoman apuntanman. ¿Mana huk allin mapanchispas kanmanchu chayri? Chayqa manan imapaqpas valenmanchu. Chhaynallataqmi concienciapas. Munasqallanchista ruwasun chayqa conciencianchismi waqllipunqa hinaspa manaña yanapawasunchu. Sichus “mapa” nisqata otaq Diospa Simin Qelqata mana tʼaqwisunchu chayqa, imata decidenanchis kaqtinpas manan reparasunchu allinkaqta mana allinkaqtapas. Hinaspapas conciencianchis allinta yanapawananchispaqqa santo espiritutan necesitanchis. Chaymantan Pablo niran: “Concienciaypas Santo Espirituq yuyaychasqanmi cheqaq rimashasqayta sutʼitapuni willawan”, nispa (Romanos 9:1). ¿Imatan ruwananchis conciencianchis Jehová Diospa santo espiritunwan pusachikunanpaq? Chaypaqqa yachachinanchismi, chaymanta yachasun qhepaman.

8. a) ¿Imaynatan sonqonchis conciencianchista pantachinman? ¿Imatan ñawpaqta ruwananchis? b) Willay, ¿conciencianchis thakpi kasqanraykullachu nisunman allinmi kashani, nispa? (Willakuyta qhawariy.)

⁸ Imatapas ruwayta munaqtinchis, ¿imaynatan conciencianchis yanapawasunman? Wakinqa ninkun, sonqoypi kasqantan ruwanay, nispa. Chaymantataq ninku: “Concienciaypa nisqanman hinan chayta ruwani”, nispa. Ichaqa kayta ama qonqasunchu: sonqonchispi munapayayqa atiyniyoqmi, conciencianchistapas pantachinmanmi. Bibliapunin chaytaqa sutʼinchan: “Runaq sonqonqa tukuy imamantapas aswan qʼotukuqmi, millay ruwaqtaq kanpas, ¿pitaq chay sonqotari reqsinman?” nispa (Jeremías 17:9). Chaymi ñoqanchisqa  Jehová Diospa munayninta ñawpaqta ruwananchis manan sonqonchispa munasqantachu. *

9. ¿Iman Diosta manchakuy? ¿Imaynatan Diosta manchakuy conciencianchista yanapanman?

⁹ Allin concienciayoq runaqa manan munayninman hinachu imatapas ruwan. Aswanmi Diosta manchakun, hinaspa Diosta mana phiñachiyta munaspa munasqanman hina imatapas ruwan. Chaytan ñawpa tiempopi Nehemiaspas ruwaran. Jerusalenpi kamachikuqtaq karan chayqa munasqanman hinan runakunamanta impuestota mañanman karan. Ichaqa manan chayta ruwaranchu. ¿Imarayku? Pay kikinmi willaran: “Diosta manchakuspan mana chay hinatachu ruwarqani”, nispa (Nehemías 5:15). Payqa manan munaranchu runakunata ñakʼarichispa Jehová Dios phiñachiyta. Ñoqanchispas chhayna manchakuqmi kananchis, chaymi yanapawasun Bibliaq nisqanman hina imatapas ruwananchispaq.

10, 11. ¿Bibliapi ima kamachikuykunan yanapawasun ukyasunchus manachus chayta akllakunapaq? ¿Imatan ruwananchis Jehová Dios chaypi yanapawananchispaq?

¹⁰ Chaypaq qhawarisun alcohol ukyaymanta. Kusirikunapaq huñunakuyman rispaqa yaqapaschá kayta tapukusunman: “¿Ukyaymanchu alcoholniyoq ukyanata icha manachu?” nispa. Allinta akllakunapaqqa Bibliapi kamachikuykunaman hinan conciencianchis yachachisqa kanan. Bibliaqa manan huchachanchu pisilla ukyanataqa. Aswanmi Diosta hatunchan vino qosqanmanta (Salmo 104:14, 15). Ichaqa huchachanmi machayta, machaspa sinchi afanakuytapas  (Lucas 21:34; Romanos 13:13). Hinaspapas machayqa wasanchay hucha hinan millay qhelli ruwaykuna hinan (1 Corintios 6:9, 10). *

¹¹ Chay hina kamachikuykunan conciencianchista allinta yachachin allinmantaq tukuchinpas. Chaymi minkʼawasqanchis huñunakuypi machanapaq ukyanakuna kanqa chayqa, kaykunata tapukunanchis: “¿Imayna runakunan chaypi kanqaku? ¿Mana allinmanchu pisi-pisimanta tukunman hinaspa sinchi afanakuypas otaq machaypas kanman? Ñoqari, ¿munapayashanichu machayta? ¿Alcoholta malliykuqtiy astawanchu munani? ¿Chayllawanchu aswan allin kani, sonqoypa munasqanman hinataq imatapas ruwani? ¿Ukyashaspa chaykamalla ukyasaq, niyta atiymanchu?” nispa. Chaykunamanta otaq ima tapukuyninchismantapas Bibliata tʼaqwinapaqqa Jehová Diosmantan ñawpaqta mañakunanchis (leey Salmo 139:23, 24). Chhaynapin Jehová Dios santo espiritunwan yanapawasun conciencianchistapas yachachisun Bibliaq nisqanman hina. Ichaqa hukkunaq concienciantawanmi qhawarinanchis imata ruwanapaqpas.

12, 13. ¿Imaraykun sapanka cristianokunaq conciencian hukniray, imatan ruwananchis chhayna kaqtin?

¹² Diospa llaqtanpipas iñiqmasinchiskunaq conciencianqa manan kaqkamachu. Wakin cristianokunan huk costumbreta otaq huk ruwayta allinpaq qhawarinkuman hukkunataq mana allinpaq. Chayta qhawarisun alcohol ukyaypi, wakinqa amigonkunawan huñukuspan kusirikunku huk pisita ukyaspa, hukkunataq chayta mana allinpaq qhawarinku. ¿Imanaqtinmi sapanka cristianokunaq conciencian hukniray? ¿Imaynatan chayman hina akllakusunman ima ruwananchistapas?

¹³ Imaymanan kan sapankapas hukniray kananchispaq.  Sapankanchismi ñawpaqpi hukniray kawsayniyoq karanchis. Chaymi wakin cristianokunaqa yuyarinku ñawpaqpi mana allin ruwasqankuta qhepaman yapamanta kaqllapitaq urmasqankutapas (1 Reyes 8:38, 39). Kaypi yuyaykusun, ñawpa kawsayninpi sinchi machaq iñiqmasinchis hamun wasinchista, anchatapunitaq cuidakun ukyaymanta. Pisillatapas haywariqtinchisqa conciencianpaschá harkʼanqa mana chaskikunanpaq. ¿Phiñakusunmanchu chaywan? ¿Matʼipayasunchu chaskiwananchispaq? Manan. Imarayku mana munasqanta willawasunmanña manaña chaypas, payta munakusqanchisraykun respetananchis decidekusqanta.

14, 15. ¿Concienciamanta ima sasachakuymi karan Pabloq tiemponpi? ¿Imaynata allicharan chay sasachakuyta?

¹⁴ Apóstol Pablopas repararanmi tiemponpi sapanka cristianokunaq conciencian hukniray kasqanta. Wakin cristianokunaqa millaypaqmi qhawariranku idolokunaman haywasqanku mercadopi vendesqa mikhunakunata (1 Corintios 10:25). Pablon ichaqa chay mikhuykunata mikhullaq. Payqa mana valeqpaqmi idolokunata qhawariran, hinaspapas Jehová Diospa kamasqanta hinapunin chay mikhuykunata qhawariran manan idolokunaqta hinachu. Chaywanpas Pabloqa entienderanmi mana llapankuchu pay hina yuyaykunankuta. Wakin cristianokunaqa manaraq cristiano kashaspan idolokunata yupaycharanku, chayraykun millakuranku idolokunaman haywasqa mikhunakunata. ¿Imatan ruwaran Pablo?

¹⁵ Pablo niran: “Iñiypi kallpayoq kashaqkunan iñiypi pisi kallpayoqkunata sasachayninkupi yanapaykunanchis, amayá ñoqanchispa allinnillanchistachu maskhasun. Cristopas manan pay kikinpa allinnintachu maskharqan”, nispa (Romanos 15:1, 3). Arí, Jesús hinan ñoqanchispas iñiqmasinchispa allinninta ñawpaqta qhawarinanchis. Pabloqa manan munaranchu Cristoq kawsayninwan rantisqa huk ovejallatapas miskʼachiyta, chaymi huk kutipi kayta nillarantaq: “Manan haykʼaqpas aychata mikhusaqchu, ama iñiqmasiyta huchallichinaypaq”, nispa (leey 1 Corintios 8:13; 10:23, 24, 31-33).

16. ¿Imarayku mana huchachananchischu pipas conciencianchispa mana munasqanman hina ruwaqtin?

 ¹⁶ Sichus pipas mana conciencianchispa munasqanman hinachu imatapas ruwan chayqa manan pʼenqachinanchischu, chaykunataqa sapankan conciencianpa nisqanman hina akllarikunanku (leey Romanos 14:10). Conciencianchisqa ñoqanchista huchachakunanchispaqmi manan hukkunata huchachanapaqchu. Ama qonqasunchu Jesuspa kay nisqanta: “Ama hukkunata huchachaychischu, ahinapin Diosqa mana huchachasunkichischu” (Mateo 7:1). Manan pipas churanakunanchu sapanka cristiano conciencianpa munasqanman hina akllakusqanmanta. Aswanmi wayqe pananchiskunawan munanakunanchispaq huk hinalla kananchispaqwan kallpachakunanchis, chayta ruwaspan mana miskʼachinakusunchu (Romanos 14:19).

17. ¿Imaynan kashan yaqa llapa runakunaq conciencian?

¹⁷ Apóstol Pedro cristianokunata niran: ‘Concienciaykichis allin kachun’, nispa (1 Pedro 3:16). Manan llapa runakunachu Jehová Diospa ñawpaqenpi allin concienciayoq kanku. Pabloq nisqan hina, paykunaqa “fierro pariwan marcasqa hina mana sienteq concienciayoqmi kanku” (1 Timoteo 4:2). Ancha ruphashaq fierrowan wakata marcaqtinkuqa aycha qaranmi ruphapun, chʼakiruqtintaq manaña nanayta sientenñachu. Chhaynan askha runakunaq conciencian fierro pariwan marcasqa hina kashan. Manan imatapas sientenchu. Chaymi sapa kutin mana allinta ruwaqtinku conciencianku mana willanchu, mana nanachinchu, nitaq pʼenqachinpaschu. Chay runakunaqa manan imamantapas pesapakunkuchu, chayqa manataqmi paykunamanqa imapas qokunchu.

18, 19. a) ¿Imapaqmi allin conciencianchispa huchachawasqanchis pʼenqachiwasqanchispas? b) Pesapakusqanchis qhepaman conciencianchis huchachawasunmanraq chayqa, ¿imatan ruwasunman?

 ¹⁸ Sichus sonqonchispi nanachikushanchis ima ruwasqanchismantapas chayqa conciencianchismi willawashasunman mana allin ruwasqanchista. Conciencianchispa willawasqanchista uyarikuspa pesapakusun chayqa, hatunña huchanchis kanman chaypas pampachasqan kasun. Kamachikuq Davidwanpas chaymi sucederan. Payqa hatun huchakunapin urmaran, ichaqa tukuy sonqowan pesapakusqanraykun pampachasqa karan. Chaymantan payqa millay ruwasqankunata cheqnikapuran chaymantataq decidekuran Jehová Diospa kamachikuyninkunata manaña haykʼaqpas pʼakinanpaq. Chaypin payqa yacharan Jehová Dios ‘sumaq, hucha pampachaykuq kasqanta’ (Salmo 51:1-19; 86:5). Mayninpin ichaqa huchallikusqanchismanta pampachasqaña kashanchis chaypas sonqonchis nanashallan otaq pʼenqasqa kashan. ¿Chhayna kaqtin imatan ruwasunman?

¹⁹ Ñataq huchallikusqanchismanta pesapakunchisña chayqa manañan sonqonchispi llakikunanchischu. Sonqonchisña huchachawasunchis chaypas Jehová Diosqa aswanraqmi sonqonchismanta, chaytan conciencianchisman entiendechinanchis. Yaqapaschá hukkunaman khaynata yuyaycharanki: “Yuyariy, Jehová Diosqa munakusunkin ima huchallikusqaykitapas pampachasunkiñan” nispa, chay yuyaychaytan qanpas hapʼikunayki (leey 1 Juan 3:19, 20). Conciencianchis allin kaqtinqa thakpin kasun, kay pachapi runakunaq mana tarisqanku kusikuytataq tarisunpas. Hatun huchapi urmaqkunan kunanqa chhaynapi tarikunku allin concienciawantaq Jehová Diospa munayninta ruwashanku (1 Corintios 6:11).

20, 21. a) ¿Imapaqmi kay libro ruwasqa kashan? b) ¿Imatan Dios qon llapa cristianokunaman, chaywan imatan akllakunanchis?

²⁰ Chay kusikuyta tarinapaqmi kay libro ruwasqa kashan, kay pʼuchukay tiempopi Satanaspa kamachisqan pachapi allin concienciayoq kananchispaq. Ichaqa manan llapa kamachikuykunamantachu willashan. Concienciamanta willaspapas manan tukuy ima ruwananchismantachu willashan. Aswanmi  yachachiwanchis Diospa Siminman hina kawsananchismanta, yanapawanchistaq conciencianchista yachachinapaq ahinapi allin concienciayoq kanapaq. Moisesman Kamachikuy Simi qosqanqa qelqasqa kamachikuykunallan karan, ‘Cristoq kamachikuy simintaqmi’ ichaqa yachachin conciencianchispa nisqanman hina imatapas akllakunapaq chhaynapi Bibliaq yachachisqanman hina kawsanapaq (Gálatas 6:2). Arí, Jehová Diosqa akllakuy atiytan llapa runakunaman qon. Chay akllakuy atiy chaskisqanchiswanqa Jehová Dios munakusqanchistan rikuchinanchis, manan ‘mana allinkaqtachu ruwananchis’ chaytan Biblia kallpachawanchis (1 Pedro 2:16).

²¹ Jehová Diosta reqsispaykin kawsayman apaq ñanninta puririyta qallariranki. Chay ñanpi purishanallaykipaqqa, Diosmanta mañakuspan Bibliapi kamachikuykunata tʼaqwinayki chayman hinataq kawsanaykipas. Chayta ruwaspan ‘yuyayniykipi allinkaqta mana allinkaqta reparayta yachanki’ (Hebreos 5:14). Bibliaq nisqanman hina concienciaykita yachachisqaykiqa allintan yanapasunki. Imaynan brújula nisqapas viajaqta allinta pusan, chhaynatan concienciaykipas allinta yanapasunki Jehová Diospa munasqanman hina imatapas ruwanaykipaq. Yanapasunkitaqmi Diospa munakuyninpi allinta takyanaykipaqpas.