przykładów: Lub „przypowieści” (zob. komentarz do Mt 13:3).

weselnego stroju: Było to królewskie wesele, dlatego gospodarz mógł z tej okazji przygotować dla swoich gości specjalne stroje. W takim wypadku człowiek, który by nie założył takiego stroju, okazałby rażący brak szacunku.

zgrzytał zębami: Zob. komentarz do Mt 8:12.

złapać: Dosł. „złapać w sidła”, tak jak ptaka. W Septuagincie w Kzn 9:12 użyto tego samego greckiego terminu łowieckiego, żeby oddać hebrajskie słowo oznaczające „schwytać w pułapkę; złapać w sidła”. Faryzeusze posługiwali się pochlebstwami i nieszczerymi pytaniami (Mt 22:16, 17), bo chcieli usłyszeć odpowiedź, którą mogliby wykorzystać przeciwko Jezusowi.

członkami stronnictwa Heroda: Zob. Słowniczek pojęć.

podatek pogłówny: Chodzi o coroczny podatek, który prawdopodobnie wynosił denara, czyli tyle, ile wynagrodzenie za dzień pracy. Rzymianie nakładali go na wszystkie osoby zarejestrowane podczas spisu ludności (Łk 2:1-3).

Cezarowi: Lub „cesarzowi”. Podczas ziemskiej służby Jezusa Rzymem władał Tyberiusz, ale określenie „Cezar” nie odnosiło się jedynie do panującego władcy. Określenie to mogło oznaczać rzymską władzę świecką, czyli państwo, oraz jej przedstawicieli, których Paweł nazwał „władzami zwierzchnimi”, a Piotr — „królem” i jego „namiestnikami” (Rz 13:1-7; 1Pt 2:13-17; Tyt 3:1; zob. Słowniczek pojęć).

Obłudnicy: Zob. komentarz do Mt 6:2.

denara: Tą srebrną monetą rzymską, na której widniało imię Cezara, opłacano „podatek pogłówny” nałożony na Żydów przez Rzymian (Mt 22:17). W czasach Jezusa denar był zwyczajowym wynagrodzeniem robotnika rolnego za 12-godzinny dzień pracy, a w Chrześcijańskich Pismach Greckich wartości pieniężne i ceny często podawano właśnie w denarach (Mt 20:2; Mk 6:37; 14:5; Obj 6:6). W Izraelu w użyciu były różne monety miedziane i srebrne, między innymi bite w Tyrze srebrne monety, którymi płacono podatek świątynny. Jednak podatek dla Rzymu najwyraźniej płacono w srebrnych denarach z wizerunkiem Cezara (zob. Słowniczek pojęć i Dodatek B14).

podobizna i (...) imię: Na awersie denara używanego w tamtych czasach widniała podobizna przystrojonego w wieniec laurowy rzymskiego cesarza Tyberiusza (który panował od 14 do 37 r. n.e.) oraz łacińska inskrypcja: „Tyberiusz Cezar August, syn boskiego Augusta” (zob. też Dodatek B14).

to, co Cezara, (...) Cezarowi: Odpowiedź Jezusa zanotowana tutaj oraz w równoległych sprawozdaniach z Mk 12:17 i Łk 20:25 jest jedyną jego wzmianką o cesarzu rzymskim. „To, co Cezara”, oznacza opłaty należne za usługi świadczone przez władze świeckie, a także okazywany im szacunek i względne podporządkowanie (Rz 13:1-7).

spłacajcie: Dosł. „oddawajcie”. Cezar miał prawo żądać, żeby ludzie oddawali mu część monet, ponieważ bito je na jego polecenie. Ale nie miał prawa żądać poświęcenia dla niego życia. To Bóg dał ludziom „życie, dech i wszystko” (Dz 17:25). Dlatego człowiek może „oddać” życie i poświęcić się tylko Bogu, który ma prawo wymagać wyłącznego oddania.

to, co Boże — Bogu: Chodzi o to, żeby wielbić Boga całym sercem, kochać Go całą duszą oraz być wobec Niego całkowicie lojalnym i posłusznym (Mt 4:10; 22:37, 38; Dz 5:29; Rz 14:8).

zmartwychwstania: Użyty tu grecki wyraz anástasis dosłownie znaczy „podniesienie; powstanie”. Pojawia się on w Chrześcijańskich Pismach Greckich ok. 40 razy w kontekście zmartwychwstania (Mt 22:31; Dz 4:2; 24:15; 1Ko 15:12, 13). W Septuagincie w Iz 26:19 użyto czasownikowej formy słowa anástasis, żeby oddać hebrajski czasownik „żyć” w zdaniu: „Twoi umarli ożyją” (zob. Słowniczek pojęć).

a z jego żoną ożenił się jego brat: Zob. komentarz do Mk 12:21.

Pism: Określenie często używane w odniesieniu do całości natchnionych Pism Hebrajskich.

zmartwychwstaną: Zob. komentarz do Mt 22:23.

Bóg powiedział: Jezus nawiązuje tu do rozmowy Jehowy z Mojżeszem, która odbyła się ok. 1514 r. p.n.e. (Wj 3:2, 6). W tamtym czasie Abraham nie żył od 329 lat, Izaak od 224, a Jakub od 197. Mimo to Jehowa nie powiedział: ‛Byłem ich Bogiem’, ale ‛Jestem ich Bogiem’ (Mt 22:32).

On nie jest Bogiem umarłych: Najstarsze oraz najbardziej wiarygodne manuskrypty zawierają właśnie tę wersję. Jednak w części manuskryptów powtórzono słowo „Bóg”, dlatego w niektórych tłumaczeniach Biblii frazę tę oddano jako: „Bóg nie jest Bogiem umarłych”. W pewnym przekładzie Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski (w Dodatku C oznaczonym symbolem J¹⁸) w tym miejscu występuje tetragram i słowa te można przetłumaczyć na: „Jehowa nie jest Bogiem umarłych” (por. Wj 3:6, 15).

lecz żywych: Zob. komentarz do Mk 12:27.

zamknął (...) usta: Użyty tu grecki czasownik można przetłumaczyć też jako „uczynić niemym” (dosł. „nałożyć kaganiec”). Jest to stosowne sformułowanie, jeśli wziąć pod uwagę obłudne pytanie saduceuszy. Odpowiedź Jezusa była tak trafna, że saduceusze nie mogli już nic powiedzieć (1Pt 2:15, przyp.).

Masz kochać: Słowo „kochać” jest tutaj tłumaczeniem greckiego czasownika agapáo. Ten czasownik i pokrewny rzeczownik agápe („miłość”) pojawia się w Chrześcijańskich Pismach Greckich ponad 250 razy. W 1Jn 4:8 rzeczownik agápe został użyty w wypowiedzi „Bóg jest miłością”, a w innych miejscach Biblii przedstawiono Boga jako najwspanialszy przykład niesamolubnej miłości opartej na zasadach. Bóg przejawia miłość w sposób przemyślany i celowy. Wiąże się ona z zobowiązaniem i działaniem, a nie tylko z emocjami i uczuciami. Ludzie są w stanie naśladować Boga i okazywać taką miłość w wyniku świadomego wyboru (Ef 5:1). Dlatego słusznie można od nich oczekiwać, że będą przejawiać miłość, tak jak to polecono w dwóch najważniejszych przykazaniach. Jezus cytuje tutaj Pwt 6:5. W Pismach Hebrajskich miłość opisuje się głównie za pomocą hebrajskich czasowników ʼahéw lub ʼaháw („kochać”) oraz rzeczownika ʼahawáh („miłość”). Mają one podobny zakres znaczeniowy, jak wspomniane wcześniej greckie słowa. W kontekście kochania Jehowy te słowa wyrażają pragnienie całkowitego oddania dla Boga i służenia wyłącznie Jemu. Taką miłość w doskonały sposób przejawiał Jezus. Pokazał on, że miłość do Boga to coś więcej niż uczucie — jeśli człowiek kocha Jehowę, ma to wpływ na całe jego życie, wszystkie jego myśli, słowa i czyny (zob. komentarz do Jn 3:16).

Jehowę: Zacytowano tu słowa z Pwt 6:5, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).

sercem: Termin ten w sensie przenośnym na ogół odnosi się do wnętrza człowieka. Kiedy jednak występuje razem ze słowami „dusza” i „umysł”, jego znaczenie zawęża się do emocji, pragnień i uczuć. Zakresy znaczeniowe trzech pojęć użytych w tym wersecie (serce, dusza i umysł) w dużym stopniu się pokrywają. Podkreśla to w sposób najmocniejszy z możliwych, że powinniśmy darzyć Boga miłością bezgraniczną, zupełną.

duszą: Lub „całym sobą; całym jestestwem” (zob. Słowniczek pojęć).

umysłem: Czyli zdolnościami intelektualnymi. Człowiek musi korzystać ze swojej zdolności myślenia, żeby poznawać Boga i wzrastać w miłości do Niego (Jn 17:3; Rz 12:1). W zacytowanych tu słowach z Pwt 6:5 w tekście hebrajskim użyto trzech terminów: serce, dusza i siła. Jednak w greckim tekście Ewangelii według Mateusza słowo „siła” zastąpiono wyrazem „umysł”. Może być tego kilka przyczyn. Po pierwsze, chociaż w starożytnej hebrajszczyźnie nie było rzeczownika „umysł”, pojęcie to często mieściło się w terminie „serce”. Gdy termin ten występuje w sensie przenośnym, odnosi się do wnętrza człowieka, czyli jego myśli, uczuć, nastawienia i pobudek (Pwt 29:4; Ps 26:2; 64:6; zob. komentarz do słowa sercem w tym wersecie). Dlatego tam, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się słowo „serce”, w Septuagincie jego odpowiednikiem często jest greckie słowo oznaczające „umysł” (Wj 35:26; Hi 1:5; Prz 2:10; Iz 14:13). Po drugie, w cytacie z Pwt 6:5 Mateusz mógł użyć greckiego słowa oznaczającego „umysł” zamiast „siła”, ponieważ hebrajskie słowo oddawane jako „siła” [albo „siły witalne”, przyp.] może oznaczać zarówno siłę fizyczną, jak i zdolności intelektualne. Jakkolwiek było, okoliczność, że znaczenia hebrajskich i greckich terminów się pokrywały, wyjaśnia, dlaczego ewangeliści, cytując Księgę Powtórzonego Prawa, nie użyli dokładnie takich samych słów (zob. komentarze do Mk 12:30; Łk 10:27).

Drugie: W Mt 22:37 zanotowano bezpośrednią odpowiedź Jezusa na pytanie, które zadał mu faryzeusz. Ale Jezus na tym nie poprzestał i zacytował drugie przykazanie (Kpł 19:18), wskazując, że oba przykazania są ze sobą ściśle związane oraz że zawiera się w nich sedno całego Prawa i pism proroków (Mt 22:40).

bliźniego: Greckie słowo oddawane jako „bliźni” (dosł. „bliski; znajdujący się w pobliżu”) może się odnosić zarówno do kogoś, kto mieszka w okolicy, jak i do kogoś, z kim dana osoba ma jakiekolwiek kontakty (Łk 10:29-37; Rz 13:8-10; zob. komentarz do Mt 5:43).

opiera się: Grecki czasownik, który dosłownie oznacza „wieszać; wisieć”, został tutaj użyty w sensie przenośnym: „być zależnym od; być opartym na”. W ten sposób Jezus wskazał, że na miłości oparte jest nie tylko Prawo z Dziesięcioma Przykazaniami, ale całe Pisma Hebrajskie (Rz 13:9).

całe Prawo i pisma proroków: Zob. komentarz do Mt 5:17.

Chrystusie: Lub „Mesjaszu” (zob. komentarze do Mt 1:1; 2:4).

pod natchnieniem: Dosł. „w duchu”. Czyli pod wpływem ducha Bożego (zob. Słowniczek pojęć, „Duch”).

Jehowa: Zacytowano tu słowa z Ps 110:1, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).

położę ci (...) pod nogi: Czyli poddam twojej władzy.