w tej sprawie: Lub „w związku z tym sporem”. Użyte tu greckie słowo zétema często odnosi się do jakiejś kontrowersyjnej kwestii lub do przedmiotu jakiegoś sporu. Jest spokrewnione z czasownikiem zetéo, który znaczy „szukać” (zob. komentarz do Dz 15:7).

starszych: Dosł. „starszych mężczyzn”. Użyte tutaj greckie określenie presbýteros odnosi się do osób, które pełniły odpowiedzialne funkcje w zborze wczesnochrześcijańskim. Starszych zboru w Jerozolimie wymieniono w tym wersecie razem z apostołami. Właśnie do całego tego grona wysłano z Antiochii Syryjskiej Pawła, Barnabasa i kilku innych braci w celu rozstrzygnięcia kwestii obrzezania. Podobnie jak w starożytnym Izraelu niektórzy starsi rozpatrywali sprawy dotyczące całego narodu, tak samo ci starsi i apostołowie tworzyli ciało kierownicze wszystkich zborów w I w. n.e. Pokazuje to, że ciało kierownicze — składające się początkowo z 12 apostołów — zostało powiększone o kolejne osoby (Dz 1:21, 22, 26; zob. komentarze do Mt 16:21; Dz 11:30).

nawróceniu: Użyte tu greckie słowo epistrofé pochodzi od czasownika oznaczającego „wrócić; odwrócić się; zawrócić” (Jn 12:40; 21:20; Dz 15:36). W znaczeniu religijnym może dotyczyć zwrócenia się do prawdziwego Boga lub powrotu do Niego, a także odwrócenia się od fałszywych bogów. Ten grecki czasownik występuje np. w Dz 3:19; 14:15; 15:19; 26:18, 20; 2Ko 3:16. W 1Ts 1:9 pojawia się w sformułowaniu przetłumaczonym na „porzuciliście swoje bożki, a nawróciliście się do (...) Boga” (w jęz. pol. oddano go w tym wersecie dwoma czasownikami). Nawrócenie się jest poprzedzone okazaniem skruchy (zob. komentarze do Mt 3:2, 8; Dz 3:19; 26:20).

należący wcześniej do stronnictwa faryzeuszy: Wygląda na to, że wspomniani tu chrześcijanie nadal do pewnego stopnia byli kojarzeni z ugrupowaniem faryzeuszy, do którego przedtem należeli (por. komentarz do Dz 23:6).

burzliwej dyskusji: Lub „wielkim sporze”. Użyty tu grecki wyraz jest spokrewniony z czasownikiem zetéo, oznaczającym „szukać”, i odnosi się do poszukiwania, dociekania (por. Grecko-polski Nowy Testament, Vocatio). Wskazuje więc, że apostołowie i starsi wnikliwie zbadali sprawę — zadawali pytania, dokładnie przyjrzeli się faktom i zapewne otwarcie wyrażali swoje zdanie, choć ich opinie mogły się różnić.

cudów: Lub „proroczych znaków” (zob. komentarz do Dz 2:19).

Jakub: Najprawdopodobniej chodzi o przyrodniego brata Jezusa i tego samego Jakuba, o którym mowa w Dz 12:17 (zob. komentarze do Mt 13:55; Dz 12:17). Wygląda na to, że Jakub przewodził spotkaniu, podczas którego „apostołowie i starsi w Jerozolimie” rozpatrywali kwestię obrzezania (Dz 15:1, 2). Paweł, najwyraźniej nawiązując do tamtego wydarzenia, napisał, że Jakub razem z Kefasem (czyli Piotrem) i Janem byli „uważani za filary” zboru w Jerozolimie (Gal 2:1-9).

Symeon: Chodzi o Szymona Piotra. Symeòn jest grecką transliteracją hebrajskiego imienia. Użycie właśnie takiej formy sugeruje, że na tym spotkaniu mówiono po hebrajsku. Jest to jedyne miejsce w Biblii, w którym apostoł Piotr został nazwany Symeonem (zob. komentarz do Mt 10:2).

lud, który by nosił Jego imię: Sformułowanie to może nawiązywać do fragmentów Pism Hebrajskich, w których mowa o tym, że Jehowa wybrał sobie lud na „szczególną własność” (Wj 19:5; Pwt 7:6; 14:2; 26:18, 19). Ten nowy lud noszący imię Jehowy, nazwany „Izraelem Bożym”, czyli duchowym Izraelem, odtąd miał obejmować również nie-Żydów (Gal 6:16; Rz 11:25, 26a; Obj 14:1). Miał ‛rozgłaszać wspaniałe przymioty’ Boga, którego reprezentował, i publicznie wysławiać Jego imię (1Pt 2:9, 10). Tak jak to było wcześniej w wypadku literalnego Izraela, teraz członkowie Izraela duchowego stali się ‛ludem, który [Jehowa] utworzył dla siebie, żeby rozgłaszał Jego chwałę’ (Iz 43:21). Ci pierwsi chrześcijanie odważnie głosili, że Jehowa jest jedynym prawdziwym Bogiem, a wszyscy inni bogowie, których wtedy czczono, są fałszywi (1Ts 1:9).

słowami zapisanymi w pismach proroków: Lub „słowami zapisanymi w Prorokach”. Wypowiedź Symeona, czyli Szymona Piotra (Dz 15:7-11), oraz dowody przedstawione przez Barnabasa i Pawła (Dz 15:12) zapewne przywiodły Jakubowi na pamięć odpowiednie wersety, które rzucały światło na omawiany temat (Jn 14:26). Po stwierdzeniu, że to, co powiedziano, jest „zgodne ze słowami zapisanymi w pismach proroków”, Jakub zacytował Am 9:11, 12. Księga Amosa należy do części Pism Hebrajskich nazywanej „pismami proroków” lub „Prorokami” (Mt 22:40; Dz 15:16-18; zob. komentarz do Łk 24:44).

dom Dawidowy: Lub „szałas Dawidowy; namiot Dawidowy”. Jehowa obiecał, że królestwo Dawida ‛będzie trwać na zawsze’ (2Sm 7:12-16). „Dom Dawidowy”, czyli jego królewska dynastia, „upadł”, kiedy tron stracił król Sedekiasz (Eze 21:27). Od tamtej pory „na tronie Jehowy” w Jerozolimie nie zasiadał żaden król z dynastii Dawida (1Kn 29:23). Jednak Jehowa miał odbudować symboliczny dom Dawida, inaczej mówiąc ustanowić jednego z jego potomków — Jezusa — Królem, który będzie panował wiecznie (Dz 2:29-36). Jakub wskazał, że odbudowa zapowiedziana przez Amosa (ponowne ustanowienie dynastii królewskiej Dawida) będzie obejmować zgromadzanie uczniów Jezusa (dziedziców Królestwa) zarówno spośród Żydów, jak i ludzi z innych narodów (Am 9:11, 12).

żeby pozostali z tego narodu pilnie szukali mnie, Jehowy: Jak wyjaśniono w komentarzu do Dz 15:15, Jakub zacytował Am 9:11, 12. Fragment przytoczony przez Jakuba brzmi nieco inaczej niż dostępny obecnie tekst hebrajski. Zdaniem niektórych różnica wynika stąd, że cytował on z Septuaginty, przekładu Pism Hebrajskich na język grecki. Jednak użycie w odniesieniu do Piotra w Dz 15:14 imienia Symeon może wskazywać, że na tym spotkaniu mówiono po hebrajsku (zob. komentarz do Dz 15:14). Jeśli tak było, to istnieje możliwość, że Jakub zacytował te wersety po hebrajsku, a Łukasz zanotował je, używając wersji z Septuaginty. Łukasz, Jakub i inni pisarze biblijni nieraz tak robili, cytując Pisma Hebrajskie. Chociaż czasami te cytaty z Septuaginty nieco odbiegają od dostępnego dzisiaj tekstu hebrajskiego, Jehowa pozwolił pisarzom biblijnym się nimi posłużyć i w rezultacie stały się one częścią natchnionej relacji biblijnej (2Tm 3:16). Jeśli chodzi o Am 9:12, warto zauważyć, że Septuaginta zawiera sformułowanie: „ci, którzy z ludzi zostaną”, a dostępne manuskrypty hebrajskie: „to, co pozostanie z Edomu”. Niektórzy sugerują, że ta różnica mogła wziąć się stąd, że w piśmie starohebrajskim słowo oznaczające „ludzi” wyglądało bardzo podobnie do słowa oznaczającego „Edom”. To samo dotyczy słów oznaczających „szukać” i „zawładnąć”. Istnieje pogląd, że w Septuagincie fragment z Am 9:12 przetłumaczono na podstawie tekstu starohebrajskiego, który różnił się od tekstu hebrajskiego dostępnego dzisiaj. Nie da się tego jednak stwierdzić z całą pewnością. Jakkolwiek było, zarówno Septuaginta, jak i hebrajski tekst masorecki przekazują główną myśl argumentacji Jakuba: Amos zapowiedział, że ludzie z innych narodów będą nazywani od imienia Jehowy.

Jehowy: W Dz 15:14 Jakub mówi, że Symeon „opowiedział, jak Bóg (...) zwrócił uwagę na inne narody”, a w wersecie 19 wspomina o „ludziach z innych narodów, którzy się nawracają do Boga”. W omawianym wersecie (Dz 15:17) Jakub cytuje słowa z Am 9:11, 12. W tekście hebrajskim imię Boże występuje w tym fragmencie raz — w sformułowaniu „oświadcza [lub „mówi”] Jehowa”. Jednak w tekście greckim w Dz 15:17 dwa razy pojawia się termin Kýrios („Pan”) i w obu wypadkach odnosi się do Jehowy. Tak więc ze względu na kontekst tego wersetu oraz fakt, że przytoczona wypowiedź pochodzi z Pism Hebrajskich, a także na to, w jaki sposób używa się słowa Kýrios w Septuagincie i w różnych miejscach Chrześcijańskich Pism Greckich, w obu wystąpieniach słowa Kýrios użyto tu imienia Bożego (zob. Dodatek C1 oraz Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 15:17).

razem z ludźmi ze wszystkich narodów: Chodzi o nie-Żydów. Cudzoziemiec, który został obrzezany, nie był już uważany za człowieka z innego narodu, ale stawał się „jak rodowity Izraelita” (Wj 12:48, 49). W czasach Estery wielu ludzi z innych narodów „przyłączało się do Żydów” (Est 8:17). Warto zauważyć, że w Septuagincie słowa z Est 8:17 oddano następująco: „Wielu pogan dawało się obrzezać i stawało się Żydami”. Zgodnie z Am 9:11, 12, w wersji zacytowanej w Dz 15:16, 17, „ludzie ze wszystkich narodów” (nieobrzezani nie-Żydzi) mieli przyłączyć się do „pozostałych” z narodu izraelskiego (Żydów i obrzezanych prozelitów) i stać się ludem ‛nazwanym od imienia Jehowy’. Dzięki temu proroctwu uczniowie zrozumieli, że nieobrzezani ludzie z innych narodów nie muszą poddawać się obrzezaniu, żeby zyskać uznanie Boga.

ludźmi (...) nazwanymi od mojego imienia: W Pismach Hebrajskich sformułowanie to występuje w związku z Izraelitami i wskazuje, że byli oni ludem Jehowy (Pwt 28:10; 2Kn 7:14; Iz 43:7; 63:19; Dn 9:19). Z kolei kiedy mowa, że imię Jehowy „przebywało” w Jerozolimie i tamtejszej świątyni, oznacza to, że Jehowa uznawał to miasto za ośrodek oddawania Mu czci (2Kl 21:4, 7).

mówi Jehowa: Zacytowano tu słowa z Am 9:12, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).

który dokonuje tych rzeczy, [w. 18] wiadomych już od dawna: Według innego zrozumienia tekstu greckiego fragment ten można też przetłumaczyć na „który sprawia, że te rzeczy [w. 18] są wiadome już od dawna”.

moje zdanie jest takie: Lub „moje rozstrzygnięcie jest takie; mój wniosek jest taki”. Dosł. „ja wydaję sąd”. Ze sposobu użycia tych słów w języku greckim wynika, że Jakub — który najwyraźniej przewodniczył spotkaniu — nie próbował narzucić zebranym swojego zdania. Po prostu zaproponował do rozważenia pewien sposób działania, zgodny z relacjami świadków i dowodami z Pism. Jak podaje pewien leksykon, użyty tu grecki czasownik w tym kontekście znaczy „wydać osąd po rozważeniu różnych faktów”. Tak więc Jakub nie rozstrzygnął arbitralnie, jak należy postąpić, ale wyraził swoją opinię opartą na wniosku wyciągniętym z zacytowanego właśnie fragmentu Pism.

niemoralnych kontaktów seksualnych: Dosł. „rozpusty”. Użyty tu grecki wyraz porneía to w Biblii ogólne określenie wszystkich kontaktów seksualnych zakazanych przez Boga. Chodzi np. o cudzołóstwo, prostytucję, stosunki seksualne między osobami niebędącymi małżeństwem, homoseksualizm i współżycie ze zwierzętami (zob. Słowniczek pojęć).

mięsa uduszonych zwierząt: Lub „mięsa niewykrwawionych zwierząt”. Zakaz ten najwyraźniej dotyczył też mięsa zwierzęcia, które samo padło albo zginęło z powodu rany zadanej przez inne zwierzę. W każdym z tych wypadków mięso zwierzęcia nie zostało we właściwy sposób wykrwawione (Wj 22:31; Kpł 17:15; Pwt 14:21).

Mojżesza: Jakub odwołał się do pism Mojżesza, które nie tylko zawierały przepisy Prawa, ale też opisywały postępowanie Boga z Jego ludem oraz wydarzenia sprzed nadania Prawa ujawniające Jego punkt widzenia. Na przykład Boży pogląd na krew, cudzołóstwo i bałwochwalstwo został wyraźnie przedstawiony już w Księdze Rodzaju (Rdz 9:3, 4; 20:2-9; 35:2, 4). Jehowa wyjawił w ten sposób zasady obowiązujące wszystkich ludzi, zarówno Żydów, jak i nie-Żydów. Decyzja zapisana w Dz 15:19, 20 nie przysparzała trudności chrześcijanom wywodzącym się z innych narodów, bo nie nakładała na nich wielu wymagań Prawa Mojżeszowego. Uszanowano też sumienie chrześcijan wywodzących się z Żydów, którzy od lat słuchali, jak ‛w każdy szabat odczytywano w synagogach pisma Mojżesza’ (zob. komentarze do Łk 4:16; Dz 13:15). Zalecany sposób działania miał się przyczynić do zacieśnienia więzi między chrześcijanami z obu grup.

odczytuje się w synagogach w każdy szabat: Zob. komentarze do Łk 4:16; Dz 13:15.

apostołowie i starsi: Zob. komentarz do Dz 15:2.

Przyjmijcie nasze pozdrowienia!: Greckie słowo chaíro, które dosłownie znaczy „cieszyć się; radować się”, zostało tutaj użyte jako pozdrowienie — odpowiednik sformułowania „niech dobrze się wam wiedzie”. W tekście greckim początkowe słowa tego listu do zborów, dotyczącego kwestii obrzezania, odzwierciedlają ówczesną formę pisania listów. Najpierw podawano autora, potem adresata, a dalej znajdowały się zwyczajowe pozdrowienia (zob. komentarz do Dz 23:26). Ze wszystkich natchnionych listów Chrześcijańskich Pism Greckich tylko w Liście Jakuba użyto greckiego słowa chaíro w taki sam sposób co w tym liście od ciała kierowniczego (Jak 1:1). W ułożeniu tego listu brał udział uczeń Jakub. Przemawia to za tym, że Jakub, który odegrał ważną rolę na spotkaniu opisanym w 15 rozdziale Dziejów Apostolskich, i pisarz Listu Jakuba to ta sama osoba.

zasiali w waszych umysłach zamęt: Wyrażeniem „wasze umysły” oddano tu greckie określenie, które dosłownie znaczy „wasze dusze”. W tym kontekście grecki wyraz psyché, tłumaczony w wielu przekładach Biblii na „dusza”, odnosi się do człowieka (zob. Słowniczek pojęć, „Dusza”).

jednomyślnego: Greckie słowo homothymadòn występuje w Dziejach Apostolskich kilka razy i często opisuje wyjątkową jedność, jaka panowała wśród pierwszych chrześcijan. Na przykład w Dz 1:14 oddano je jako „jednomyślnie”, w Dz 2:46 — „połączeni wspólnym celem”, a w Dz 4:24 — „jednogłośnie”.

ryzykowali życie: Lub „oddali swoje życie; oddali swoje dusze”. Użyto tu w liczbie mnogiej greckiego wyrazu psyché, tłumaczonego w wielu przekładach Biblii na „dusza”. Psyché może się odnosić do człowieka lub jego życia (zob. Słowniczek pojęć, „Dusza”). Całe sformułowanie może też oznaczać „poświęcili życie, poświęcili się [dla kogoś lub czegoś]”.

Macie powstrzymywać się: Lub „macie trzymać się z daleka”. Użyty tu czasownik można odnieść do wszystkich wymienionych dalej praktyk. Chrześcijanie mieli wystrzegać się bałwochwalstwa, niemoralnych kontaktów seksualnych i jedzenia mięsa zwierząt, które zostały uduszone, a więc nieodpowiednio wykrwawione. Jeśli chodzi o powstrzymywanie się od krwi, ten grecki czasownik nie odnosi się tylko do zakazu jej spożywania. Ma szersze znaczenie i wskazuje, że należało wystrzegać się robienia jakiegokolwiek niewłaściwego użytku z krwi i w ten sposób okazywać szacunek dla jej świętości (Kpł 17:11, 14; Pwt 12:23).

powstrzymywać się (...) od krwi: Postanowienie to opiera się na zakazie spożywania krwi, który Bóg dał Noemu i jego synom, a więc całej ludzkości (Rdz 9:4-6). Osiem stuleci później Bóg włączył ten zakaz do Prawa danego Izraelitom (Kpł 17:13-16). A jeszcze jakieś 1500 lat później potwierdził, że ten zakaz obowiązuje zbór chrześcijański, o czym wspomniano w omawianym wersecie. W oczach Boga powstrzymywanie się od krwi jest równie ważne jak powstrzymywanie się od bałwochwalstwa i niemoralnych kontaktów seksualnych.

mięsa uduszonych zwierząt: Zob. komentarz do Dz 15:20.

niemoralnych kontaktów seksualnych: Dosł. „rozpusty” (zob. komentarz do Dz 15:20).

Bądźcie zdrowi!: Lub „do widzenia”. Użyte tu greckie sformułowanie było typowe dla listów z tamtego okresu. Nie musiało wcale oznaczać, że wspomniane wcześniej zalecenia dotyczyły spraw zdrowotnych — nie chodziło o to, że jeśli chrześcijanie powstrzymają się od wymienionych rzeczy, to będą zdrowsi. Było to po prostu kończące list życzenie sił, zdrowia i szczęścia. Miało podobne znaczenie jak hebrajskie szalòm, którego używano, żeby życzyć komuś „pokoju” (Wj 4:18; Sdz 18:6; 19:20; 1Sm 1:17). Co ciekawe, w pewnym przekładzie Chrześcijańskich Pism Greckich na współczesny język hebrajski (oznaczonym w Dodatku C4 jako J²²) to sformułowanie przetłumaczono w omawianym wersecie na szalòm lachém, czyli „pokój wam!”.

Niektóre późniejsze greckie manuskrypty i niektóre wczesne tłumaczenia Biblii na inne języki zawierają w tym miejscu dodatkowy tekst, który z drobnymi różnicami brzmi: „Ale Sylas uznał za dobre tam pozostać; Juda [Judas] powrócił więc sam do Jerozolimy”. Jednak słowa te nie występują w najstarszych i najbardziej wiarygodnych manuskryptach, co nasuwa wniosek, że nie było ich w oryginalnym tekście Dziejów Apostolskich. Być może stanowiły uwagę marginesową, która miała objaśnić Dz 15:40, a z czasem w nielicznych manuskryptach została włączona do tekstu głównego (zob. Dodatek A3).

słowo Jehowy: Zob. komentarz do Dz 8:25 oraz Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 15:35.

słowo Jehowy: Zob. komentarz do Dz 8:25 oraz Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 15:36.

Jehowy: W wielu greckich manuskryptach wspomniano w tym miejscu o niezasłużonej życzliwości „Pana” (gr. tou Kyríou), a w innych — „Boga”. Istnieją jednak ważne powody przemawiające za użyciem tu imienia Bożego. W Dziejach Apostolskich wyrażenie niezasłużona życzliwość najczęściej ma związek z Bogiem (Dz 11:23; 13:43; 20:24, 32). W Dz 14:26 występuje podobne sformułowanie: „powierzyli ich niezasłużonej życzliwości Bożej” (zob. Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 15:40).