MAKABASA kay Hebreon Biblia? Ompan andi. Ompan agka ni ingen akanengneng na Hebreon Biblia. Pero seguradon mas naapresyam so Bibliam no naamtaan moy tungkol ed scholar ya si Elias Hutter ya nambilay nen 16th century tan say im-publish ton duaran edisyon na Hebreon Biblia.

Si Elias Hutter et inyanak nen 1553 diad Görlitz, sakey ya baley ed Germany ya asingger ed border na Poland tan Czech Republic. Inaral nen Hutter iray Middle Eastern ya lenguahe diad Lutheran University ed Jena. Nen 24 to ni labat, nagmaliw ya professor na lenguahen Hebreo diad Leipzig. Lapud labay ton umanen so sistema na edukasyon, nanggaway sarili ton eskuelaan diad Nuremberg ya ditan et makapanaral iray estudyante na lenguahen Hebreo, Griego, Latin, tan German diad loob na apatiran taon. Anggapo ni ontan ya kurso ed arum ya eskuelaan odino unibersidad diad saman a panaon.

Nen 1587, nanggawa si Hutter na Hebreon edisyon na tatawagen ya Daan a Sipan. Say title na sayan edisyon et Derekh ha-Kodesh, ya inalad Isaias 35:8 tan say labay ton ibaga et “Dalan na Kasantosan.” Wala ray nankomento ya dia ni labat ed balibalin inkisulat na title et “nanengneng la ya marakdakep iyan edisyon.” Balet say talagan rason no akin ya nibagan marakdakep iyan Biblia et lapud mausa-usar itan ed saray estudyante ya manaaral na Hebreo.

Pian natalosan mo no akin ya mausa-usar so Hebreon Biblia nen Hutter, tandaan ya parad sakey ya estudyante, aliwan mainomay ya basaen so Biblia ed Hebreo. Unona, nikadkaduma tan mair-irap so Hebreon alphabet. Komadua, no maminsan et wala ray letra ya isusuldong diad gapo (prefix) o sampot (suffix) na salita kanian ngalngali agla nabirbir may original ya salita (root word). Laen ya alimbawa so Hebreon salita ya נפשׁ (ne’phesh), ya say labay ton ibaga et “kamarerwa.” Diad Ezequiel 18:4, satan ya salita et walay prefix ton ה (ha), ya say labay ton ibaga et “say,” kanian say itsura to et הנפשׁ (han·ne’phesh), odino “say kamarerwa.” No agmo kabisado, ompan say antam et talagan duman salita so הנפשׁ (han·ne’phesh) ed נפשׁ (ne’phesh).

Pian natulongan nen Hutter iray estudyante to, walay inusar ton nikadkaduman teknik ed panag-imprinta​—sikatoy angusar na saray mabakat tan  aliwan mabakat ya letran Hebreo. Mabakat ya letra so inusar to parad root word. Pero aliwan mabakat ya letra so inusar to parad saray prefix tan suffix. Lapud satan, mas mainomay ya nibiig na saray estudyante iray root word ed Hebreo, kanian atulongan ira ya aralen itan a lenguahe. Ontan met ya teknik so inusar na New World Translation of the Holy Scriptures​—With References diad saray footnote to. * Say root word et mabakat, tan saray prefix tan suffix et aliwan mabakat. Nanengneng ed litratod tagey so inkisulat na Ezequiel 18:4 diad Biblia nen Hutter tan diad footnote na Reference Bible ed satan ya bersikulo.

Nan-imprinta met si Hutter na tatawagen ya Balon Sipan ya say karga to et 12 ya lenguahe. Sayan edisyon et im-publish diad Nuremberg nen 1599 tan kabkabat ed tawag ya Nuremberg Polyglot. Diad saratan ya 12 ya lenguahe, labay nen Hutter ya walay kaiban Hebreon patalos na Kristianon Griegon Kasulatan. Pero imbaga to ya anggano “manbayar na baleg ya kantidad” pian makaala na Hebreon patalos, anggapoy naalmo ton ontan. * Kanian nandesisyon ya say Balon Sipan ed lenguahen Griego et ipatalos to lan mismo ed Hebreo. Lapud nampokus ed satan ya proyekto, asumpal to itan ya impatalos ed sakey labat ya taon!

Balibali kasi impangipatalos nen Hutter ed Balon Sipan diad Hebreon lenguahe? Oniay komento na Hebreon scholar ya si Franz Delitzsch nen 1891: “Nanengneng ed patalos to ya talagan natatalosan to so Hebreon lenguahe, ya mataltalag la ed saray Kristiano, tan balibalin aralen lapud apugta to ray dugarugan salita.”

Agyinmaman si Hutter ed impangipatalos tod Biblia; mapatnag ya agmasaliw iray edisyon to. Balet, baleg so agawaan to tan ag-itan nalingwanan. Alimbawa, say Hebreon Balon Sipan nen Hutter et ni-revise tan inimprinta lamet nen William Robertson nen 1661. Tan nen 1798, in-revise lamet itan nen Richard Caddick. Diad patalos nen Hutter, say Griegon titulo ya Kyʹri·os (Katawan) tan The·osʹ (Dios) et impatalos to ya “Jehova” (יהוה, JHVH) no say bersikulo et inalad Hebreon Kasulatan odino amta to ya ontutukoy ed si Jehova. Makapainteres iya, ta anggano dakel so managpatalos ya ag-angusar ed ngaran na Dios diad Balon Sipan, prupruebaan na patalos nen Hutter ya manepeg ya ipawil so ngaran na Dios ed Kristianon Griegon Kasulatan.

Kanian no diad onsublay ya pambasam ed Biblia et nanengneng moy ngaran na Dios ya Jehova ed Kristianon Griegon Kasulatan o manbasa kay footnote na Reference Bible, nonot moy impansagpot nen Elias Hutter tan saray marakdakep ya edisyon to na Hebreon Biblia.