Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

‘Bɛbadu Kɔbele Wɔ Awoka Ne Mɔ Anu’

‘Bɛbadu Kɔbele Wɔ Awoka Ne Mɔ Anu’

Ɛnee menli ekpunli bie mɔɔ tudu tete ninyɛne wɔ azɛlɛ nwo la ɛlɛkpondɛ ninyɛne wɔ mbɔnza nee bolɛ bɔne nu wɔ Dwuda fiene ne anu, na menli ne nwunle bolɛ bɔne bie mɔɔ wɔ boka tendenle bie azo la. Asoo bɛbanwu debie mɔɔ sonle bolɛ, bie a adwinli ninyɛne anzɛɛ bɛsanloangɛlɛlera mɔɔ le kɛ Nyevile Wulera Nwomamobɔleɛ ne la bie ɔ? Bɛnwunle agudeɛ dɔɔnwo mɔɔ bɛva bɛzie la, na bɛdonle ye duma Nahal Mishmar.

BƐNWUNLE debie mɔɔ vea tokule nu na bɛva ndɔ ɛkpa bɛkyekye nwolɛ la wɔ March 1961, na ɛnee ninyɛne mɔɔ bo 400, mɔɔ nuhua dɔɔnwo le kɔbele la a wɔ nu a. Ninyɛne mɔɔ wɔ nu la bie mɔ le abɔtile ngakyile, tumikpɔma, adwinli ninyɛne, maanle kpɔma nee akodeɛ ngakyile. Baebolo kengavolɛma anye die deɛ mɔɔ bɛnwunle ye la anwo ɔluakɛ edwɛkɛ mɔɔ wɔ Mɔlebɛbo 4:22 mɔɔ ka kɛ Tubale Keen amra “vale mbulalɛ nee kɔbele yɛle ɛyazonlɛ nee konle ninyɛne.”

Ɛleka mɔɔ agudeɛ ne mɔɔ bɛnwunle ye vi la anwo kpuyia dɔɔnwo wɔ ɛkɛ. Noko akee, agudeɛ ne mɔɔ bɛnwunle ye la kile kɛ ɛnee bɛtu kɔbele, bɛkolo na bɛgua wɔ ɛleka ngakyile wɔ Baebolo ne anu wɔ tete ne.

ƐWƆKƐ AZƐLƐ NE AZO ƐLEKA MƆƆ BƐTU KƆBELE

Ɔka ekyii Yizilayɛma kɔ Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne azo la, Mosisi hanle hilele bɛ kɛ: “Bɛbadu kɔbele wɔ ye awoka ne mɔ anu.” (Mɛla ne 8:7-9) Menli mɔɔ tudu azɛlɛ nwo la ɛnwu ɛleka mɔɔ bɛtu kɔbele na bɛkolo ye wɔ tete ne la dɔɔnwo wɔ Yizilayɛ nee Dwɔdan ɛkɛ, le kɛ Feinan, Timna yɛɛ Khirbat en-Nahas. Duzu a ɛleka ɛhye mɔ maa yɛnwu ye a?

Kuma mɔɔ ɔnle mgbole la dɔɔnwo wɔ Feinan nee Timna azɛlɛ ne azo, na ɛkɛ ne a menli dule kɔbele wɔ ɛvolɛ kɛyɛ 2,000 anu a. Ɛnɛ bɔbɔ, saa awie kɔ ɛkɛ a ɔbanwu kɔbele awolɛ mɔɔ nwolɛ le amunli la dɔɔnwo wɔ ɛkɛ. Ɛnee menli mɔɔ tu kɔbele wɔ tete ne la fa bulalɛ kpuke awolɛ mɔɔ bɛkɛnwu kɛ kɔbele wɔ nu la. Saa bɛtu ɛhye mɔ bɛwie a, bɛfa bulalɛ bɛtu kuma wɔ bolɛ bɔne nu na bɛtwe kɔbele bɛfi nu. Bɛha ninyɛne zɛhae mɔɔ bɛtu la anwo edwɛkɛ wɔ Dwobu buluku ne mɔɔ wɔ Baebolo ne anu la anu. (Dwobu 28:2-11) Ɛnee ɛhye le gyima ɛsesebɛ; nɔhalɛ nu, ɔvi ɛvoya mɔɔ tɔ zo nsa kɔdwu ɛvoya mɔɔ tɔ zo nnu Y.M., Wulomu mgbanyima buale menli mɔɔ le amumuyɛ kpalɛ nee pilizama gyɛne fɔlɛ kɛ bɛhɔyɛ gyima wɔ Feinan kɔbele gyima ne anu.

Ewula mɔɔ bɛhuohua la dɔɔnwo wɔ Khirbat en-Nahas (ɔ bo kile “Kɔbele Ewula”), na ɔdi daselɛ kɛ ɛnee bɛtu kɔbele dɔɔnwo wɔ ɛkɛ. Nwomama die di kɛ ɛnee bɛfa kɔbele mɔɔ bɛtu wɔ ɛleka gyɛne mɔɔ le kɛ Feinan nee Timna la bɛba ɛkɛ. Amaa  bɛaye kɔbele ne bɛavi awolɛ ne anu la, bɛwuda emunlike ne bɛmaa ɔdɔ kɛyɛ Fahrenheit 2,200 (1,200°C) wɔ dɔnehwele mɔtwɛ kɔdwu bulu anu. Ɛnee bɛta bɛkolo awolɛ mɔɔ le kilo 5 la na bɛanyia kɔbele kilo 1, na akee bɛagua bɛava bɛayɛ ninyɛne gyɛne.

KƆBELE NINYƐNE WƆ TETE YIZILAYƐ

Wɔ Saenae Boka ne azo, Gyihova Nyamenle hanle ye wienyi kɛ bɛva awolɛ kpalɛ mɔɔ bɛtu wɔ ɛkɛ la bie bɛzi ɛdanlɛ sua na nzinlii bɛluale adenle ko ne ala azo bɛvale bie bɛzile ɛzonlenlɛ sua ne wɔ Gyɛlusalɛm. (Adendulɛ, tile 27) Ɔbayɛ kɛ ɛnee Yizilayɛma ze mbulalɛ gyima nye zo kolaa na bɛahɔ Yigyibiti, anzɛɛ bie a bɛzukoale ye wɔ ɛkɛ. Bɛ Adendulɛ ne anu, bɛholale bɛvale mbulalɛ mɔɔ bɛholo la bɛyɛle ɛnlankɛ ralɛ. Eza bɛholale bɛyɛle kɔbele ninyɛne dɔɔnwo mɔɔ bɛbahyia nwolɛ wɔ ɛdanlɛ sua ne anu la—le kɛ kyɛnze kpole ne, mbuakɛ, ahyɛnze, sofi nee faka ngakyile.—Adendulɛ 32:4.

Nzinlii mɔɔ ɛnee bɛlua fienemgbole ne anu la, bie a bɛdwule Punɔn (bie a ɛnɛ mekɛ ye azo Feinan), ɛleka mɔɔ kɔbele dɔɔnwo wɔ la, menli ne dendɛle tiale mana ne yɛɛ nzule mɔɔ bɛnyia la. Gyihova zoanle nwɔlɛ mɔɔ bɛlɛ pɔezen la, na bɛhunle menli dɔɔnwo ɔvale ɔhwenle bɛ nzo. Mekɛ mɔɔ Yizilayɛma nlunle bɛ nwo la, Mosisi kpale bɛ ti kyɛlɛ, na Gyihova hanle hilele ye kɛ ɔyɛ kɔbele ɛwɔlɛ na ɔva ɔhenda baka zo. Kɛlɛtokɛ ne ka kɛ: “Awie biala mɔɔ ɛwɔlɛ hale ye na ɔdole ɔ nye ɔnleanle ye la dele kpɔkɛ.”—Ɛdianlɛ 21:4-10; 33:43.

BELEMGBUNLI SƆLƆMƆN KƆBELE NE

Bɛvale kɔbele bɛyɛle Gyɛlusalɛm ɛzonlenlɛ sua ne ɛleka dɔɔnwo

Belemgbunli Sɔlɔmɔn vale kɔbele dɔɔnwo zieziele ɛzonlenlɛ sua ne mɔɔ wɔ Gyɛlusalɛm la. Ɔ ze Devidi nyianle nuhua dɔɔnwo vile konim mɔɔ ɔlile wɔ Seleama anwo zo la anu. (1 Edwɛkɛsisilɛ 18:6-8) “Angola nyevile” ne mɔɔ bɛvale kɔbele bɛyɛle la ɛnee le debie kpole mɔɔ ɛsɔfo ne mɔ fa wowo bɛ gyakɛ anwo, ɛnee ɔfa nzule galɔn 17,500 yɛɛ bie a nuhua ɛnlomboɛ bayɛ tone 30. (1 Arelemgbunli 7:23-26, 44-46) Akee mpila mgbole nwiɔ gyi ɛzonlenlɛ sua ne anlenkɛ ne anloa. Ko biala tendenle le mita 8 yɛɛ ye anwumahɔlɛ le mita 2.2. Ko biala akunlu le enkyi 3 yɛɛ ye sinlinyunlu le mita 1.7. (1 Arelemgbunli 7:15, 16; 2 Edwɛkɛsisilɛ 4:17) Saa ɛsuzu kɔbele mɔɔ bɛvale bɛyɛle ninyɛne ɛhye mɔ la anwo bɔbɔ a ɔyɛ ɛzulolɛ.

Ɛnee menli mɔɔ wɔ Baebolo mekɛ zo la noko fa kɔbele yɛ ninyɛne dɔɔnwo. Kɛ neazo la, yɛkenga kɛ bɛvale kɔbele bɛyɛle akodeɛ, nwɔnzɔnwɔnzɔ, edwɛne nwo ninyɛne yɛɛ nlenkɛ ngakyile. (1 Samoɛle 17:5, 6; 2 Arelemgbunli 25:7; 1 Edwɛkɛsisilɛ 15:19; Edwɛndolɛ 107:16) Gyisɛse hanle ezukoa “kɔbele” mɔɔ bɛfa bɛbɔ bɛ nwo yɛɛ ɛzoanvolɛ Pɔɔlo bɔle “Alɛzanda mɔɔ le kɔbele dwinvolɛ” la duma.—Mateyu 10:9; 2 Temɔte 4:14.

Kpuyia dɔɔnwo wɔ ɛkɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ menli mɔɔ tudu azɛlɛ nwo nee tetedwɛkɛ kɛlɛvolɛma nwu ye fane ɛleka mɔɔ kɔbele mɔɔ bɛha nwolɛ edwɛkɛ wɔ Baebolo ne anu vi, yɛɛ mɔɔ bɛnwunle ye wɔ Nahal Mishmar la anwo feabo edwɛkɛ ne. Noko akee, Baebolo kɛlɛtokɛ ne maa ɔyɛ nɔhalɛ kɛ azɛlɛ ne mɔɔ Yizilayɛma hɔvale la ɛnee le “azɛlɛ kpalɛ, . . . yɛɛ bɛbadu kɔbele wɔ ye awoka ne mɔ anu.”—Mɛla ne 8:7-9.