Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

DEA/G. Dagli Orti/De Agostini via Getty Images

Huldrych Zwingli Kpondɛle Baebolo Ne Anu Nɔhalɛ Ne

Huldrych Zwingli Kpondɛle Baebolo Ne Anu Nɔhalɛ Ne

 Ɛnɛ menli dɔɔnwo mɔɔ anye die ɛzonlenlɛ nwo la bahola anlea saa bɛ diedi ne gyi Baebolo ne anu nɔhalɛ ne azo anzɛɛ ɔnle zɔ a. Noko ɛnee tɛ kɛ ɔde ye wɔ ɛvolɛ 1500 ne anu la ɛne. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ ɛnee menli dɔɔnwo ɛnlɛ Baebolo wɔ bɛ aneɛ nu. Ɛhye ati, ɛnee menli ekyi bie ala a kola fa mɔɔ Asɔne ne kilehile la toto mɔɔ Baebolo ne ka la anwo a. Yɛɛ ɛsɔfo ne mɔ noko amboa bɛ kpalɛ biala. Buluku bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye History of the Christian Church la ka kɛ, “Ɛnee mɔɔ kɔ zo wɔ Asɔne ne mɔɔ wɔ Switzerland anu la ɛnle kpalɛ fee. Ɛsɔfo ne mɔ ɛnze ɛhwee, bɛkulo sunsum ɛtane nyɛleɛ yɛɛ bɛbɔ ɛbɛlatane.”

 Wɔ mekɛ zɔhane anu yɛɛ Huldrych Zwingli bɔle ɔ bo kɛ ɔkpondɛ Baebolo ne anu nɔhalɛ ne a. Duzu a ɔnwunle ye a? Adenle boni a ɔluale zo ɔhanle mɔɔ ɔzukoale la bie ɔhilele awie mɔ a? Na duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi ye ɛbɛlabɔlɛ nee diedi mɔɔ ɔlale ye ali la anu a?

Zwingli Bɔle Ɔ Bo Kɛ Ɔkpondɛ Nɔhalɛ Ne

 Mɔɔ Zwingli le kpavolɛ la, ɔyɛle ye adwenle kɛ ɔbayɛ Kateleke ɛsɔfo. Wɔ zɔhane mekɛ ne ɛnee ɔwɔ kɛ awie biala mɔɔ kulo kɛ ɔyɛ ɛsɔfo la sukoa sonla ngilehilelɛ, asɔne ne amaamuo ne mɔ yɛɛ ninyɛne mɔɔ ɛnee asɔne mgbanyima ɛhɛlɛ la​—na tɛ Baebolo ne.

 Kɛ ɔyɛle mɔɔ Zwingli nwunle Baebolo ne anu nɔhalɛ ne ɛ? Mɔɔ ɛnee ɔwɔ yunivɛsiti wɔ Basel mɔɔ wɔ Switzerland la, ɔdiele ɛdendɛlɛ bie mɔɔ Thomas Wyttenbach mɔɔ ɛnee tendɛ tia mɛla bie a mɔ mɔɔ ɛnee Asɔne ne mgbanyima ɛli la maanle. Kɛlɛvolɛ bie hanle kɛ, Zwingli “zukoale vile [Wyttenbach] ɛkɛ ne kɛ Kelaese wule kokye ɔlua yɛ ɛtane ti.” (1 Pita 3:18) Mɔɔ Zwingli dele ɔ bo kɛ Gyisɛse ɛkpɔnedeɛ ne ala a bɛgyinla zo bɛfa ɛtane bɛkyɛ la, ɔkpole ngilehilelɛ mɔɔ kile kɛ awie bahola adua ezukoa amaa ɛsɔfo ne mɔ amaa bava ye ɛtane bahyɛ ye la. (Gyima ne 8:20) Noko, Zwingli doale ye ɛsɔfolilɛ sukulu ne azo na ɔrayɛle Kateleke ɛsɔfo wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee yenyia ɛvolɛ 22 la.

 Wɔ zɔhane mekɛ ne, Zwingli zukoale Greek amaa yeade aneɛ mɔɔ bɛlimoale bɛvale bɛhɛlɛle Baebolo ne foa mɔɔ bɛta bɛfɛlɛ ye Ngyekyeleɛ Fofolɛ ne la abo. Eza ɔzukoale mbuluku mɔɔ Erasmus hɛlɛle la na ɔnwunle ye kɛ Gyisɛse ala a le Nyamenle nee menli Avinligyinlavolɛ kɛ mɔɔ Baebolo ne kilehile la a. (1 Timote 2:5) Ɔlua ɛhye ati Zwingli adwenle nu bɔle ɔ bo yɛle ye kesee wɔ Kateleke ngilehilelɛ mɔɔ kile kɛ ɔwɔ kɛ awie dua anwodelɛma anwo zo nee Nyamenle tendɛ la anwo.

 Mɔɔ Zwingli nyianle ɛvolɛ 30 la, ɔbɔle ɔ bo ɔkpondɛle nɔhalɛ ne ɛsesebɛ. Noko ɛnee ɔle sogyama mɔɔ honle wɔ Europe nyianle Italy anwo zo tumi la ɛsɔfo. Wɔ Marignano konle ne mɔɔ hɔle zo wɔ 1515 ne anu la, ɔnwunle kɛ Katelekema hunle bɛ gɔnwo mɔ Katelekema apenle dɔɔnwo. Ɛvolɛ ekyii pɛle nu la, Zwingli vale ɔ sa hɛlɛle Giliki Ngɛlɛlera ne na ɔhyele nuhua edwɛkɛ dɔɔnwo ɔ guale ɔ ti anu bɔbɔ. Wɔ 1519 ne anu ɛnee ɔde Zurich mɔɔ le Switzerland ɛleka mɔɔ maanyɛlɛsɛm kɔ zo kpalɛ wɔ ɛkɛ la. Ɛkɛ ne a akee ɔliele ɔdole nu kɛ ɔnle kɛ Asɔne ne kilehile debie mɔɔ ɛnle Ngɛlɛlera ne anu la. Noko, kɛ ɔkɛyɛ na yeaboa awie mɔ yeamaa bɛdabɛ noko balie ɛhye bado nu ɛ?

“Yɛtɛtele Ngilehilelɛ Ɛhye Bie Ɛlɛ”

 Ɛnee Zwingli die di kɛ saa menli nwu Baebolo nu nɔhalɛ ne a, bɛbakpo ɛzonlenlɛ nu adalɛ edwɛkɛ ne mɔ. Ɔti mekɛ mɔɔ ɔyɛle ɛsɔfo wɔ Grossmünster Kateleke asɔne ne mɔɔ wɔ Zurich anu la, ɔvale akɛnrasesebɛ ɔbɔle kpɔkɛ bie kɛ: Ɔnrɛgenga Baebolo ngyehyɛnu bie mɔ mɔɔ wɔ Latɛn nu mɔɔ ɛsɔfo ne mɔ ɛva ɛyɛ gyima wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu la. b Emomu, ɔbagyinla Baebolo ne azo yeaha ye Edwɛkpa ne, ɔbava ye adile ngoko na ɔbabɔ ɔ bo yeavi ye mɔlebɛbo yeahɔdwu ye awieleɛ. Kɛ anrɛɛ ɔbava edwɛkɛ mɔɔ asɔne mgbanyima ɛha la yeahilehile Ngɛlɛlera ne anu la, ɔbagyinla Ngɛlɛlera ne azo yeahilehile Ngɛlɛlera ne anu. Ɔvale Baebolo nu edwɛkɛ mɔɔ ɔ bo ɛdelɛ ɛnyɛ se la ɔhilehilele mɔɔ ɔ bo ɛdelɛ yɛ se la anu.​—2 Timote 3:16.

Sergio Azenha/Alamy Stock Photo

Grossmünster asɔne ne mɔɔ wɔ Zurich la

 Saa ɛnee Zwingli ɛlɛkilehile a, ɔmaa bɛnwu nvasoɛ mɔɔ wɔ Baebolo ne azo la. Ɔhilehilele ɛbɛlabɔlɛ nwo ngyinlazo kpalɛ mɔɔ wɔ Baebolo ne anu la anu, yɛɛ ɔdendɛle ɔtiale Gyisɛse ɛ mame Mɛle mɔɔ bɛsonle ye, asɔne mɔɔ bɛyɛ bɛmaa anwodelɛma, buluku mɔɔ asɔne mgbanyima ne mɔ mɛla wɔ nu mɔɔ bɛtɔne ye yɛɛ ɛbɛlatane mɔɔ ɛsɔfo ne mɔ bɔ la. Duzu a menli yɛle ye wɔ nwo a? Mɔɔ ɔmaanle ye ɛdendɛlɛ mɔɔ limoa ɔwiele la bie mɔ hanle kɛ: “Yɛtetele ngilehilelɛ ɛhye bie ɛlɛ.” Tetedwɛkɛ kɛlɛvolɛ bie hanle Katelekema mɔɔ diele Zwingli la anwo edwɛkɛ kɛ: “Menli mɔɔ ɛsɔfo ne mɔ ɛbɛlatane ti bɛgyakyile asɔne ɛhɔlɛ la ziale rale.”

 Wɔ 1522, ɛsɔfo ne mɔ bɔle mɔdenle kɛ bɛdua maanyɛlɛma mɔɔ wɔ Zurich la anwo zo bazi menli mɔɔ tendɛtia asɔne ne ngilehilelɛ ne la adenle. Yemɔti bɛbɔle Zwingli somolɛ kɛ ɔtendɛ ɔtia asɔne ne. Ɛnee ɔngulo kɛ ɔbagyakyi ye diedi ne anu, ɔti ɔgyakyile ɛsɔfolilɛ ne.

Duzu A Zwingli Yɛle A?

 Ɛnee Zwingli ɛnle ɛsɔfo bieko noko ɔhɔle zo ɔhilehilele awie mɔ na ɔbɔle mɔdenle kɛ ɔmaa banyia ye diedi ne bie. Ɛnee menli dɔɔnwo ze ye ɔlua ye ngilehilelɛ ne ati na ɛhye maanle maanyɛlɛma dɔɔnwo mɔɔ wɔ Zurich la diele ye. Ɔbɔle mɔdenle kɛ ɔbamaa maanyɛlɛma mɔɔ wɔ Zurich la ayɛ nzenzaleɛ wɔ ɛzonlenlɛ nu. Kɛ neazo la, wɔ 1523 ɔmaanle ndɛnebuavolɛma mɔɔ wɔ Zurich la lile mɛla tiale ɛzonlenlɛ nu ngilehilelɛ biala mɔɔ ɔngyi Ngɛlɛlera ne azo la. Wɔ 1524, ɔmaanle bɛlile mɛla mɔɔ tia awozonlezonlenlɛ la. Ndɛnebuavolɛma, ɛsɔfoma bie mɔ nee menli gyɛne zɛkyele ananze, nvoninli nee asɔnesua nu ninyɛne dɔɔnwo. Buluku bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Zwingli​—God’s Armed Prophet la ka kɛ, “Saa ɛye menli bie mɔɔ wuale asɔnesua nu ninyɛne la ɛsie ahane a, awie anye fuu anzɛkye asɔnesua nu ninyɛne dɔɔnwo zɛhae ɛlɛ.” Ɔkadwu 1525 la, ɔmaanle maanle mgbanyima vale asɔne azua yɛle asopiti yɛɛ ɔmaanle ɛsɔfoma nee Roman sisters dɔɔnwo gyale. Eza ɔhanle kɛ bɛgyakyi Mass ne na bɛlua adenle sikalɛ mɔɔ wɔ Baebolo ne anu la azo bɛli ɛvoyia ne. (1 Kɔlentema 11:23-25) Tetedwɛkɛ kɛlɛvoma ka kɛ Zwingli mɔdenlebɔlɛ ne maanle ɛzonlenlɛ nu mgbanyima nee maanyɛlɛma hanle bɔle nu yɛle nzenzaleɛ wɔ asɔne ne anu na ɔlua zo bɛnyianle Protɛstant ɛzonlenlɛ ne.

Zurich Bible ne mɔɔ bɛyele ye wɔ 1536 la, Gyihova Alasevolɛ Ewiade Amuala Gyima Ne Ati, Warwick, New York

 Debie titili mɔɔ Zwingli yɛle la a le Baebolo ne mɔɔ ɔhilele ɔ bo la. Wɔ 1520 ne anu, ɔlile mbɔlɔba bie anyunlu ɔmaanle bɛgyinlanle Hibulu nee Giliki aneɛ mɔɔ bɛvale bɛhɛlɛle Ngɛlɛlera ne yɛɛ Greek Septuagint ne nee Latin Vulgate ne azo bɛhilele Baebolo ne abo. Bɛluale adenle sikalɛ zo. Bɛkenga ngyɛnu ko biala bɛfi aneɛ mɔɔ bɛlimoale bɛvale bɛhɛlɛle nee ngilebɛbo mɔɔ le nɔhalɛ la anu. Akee bɛsuzu mɔɔ ngyɛnu ne kile la anwo na bɛyɛ nwolɛ kɛlɛtokɛ. Gyima mɔɔ bɛyɛle bɛhilele Nyamenle Edwɛkɛ ne abo la maanle bɛnyianle Zurich Bible ne wɔ 1531.

 Ɛnee Zwingli ka nɔhalɛ noko ɛnee ɔnlie nzuzulɛ mɔɔ awie mɔ lɛ la ɔndo nu yɛɛ ɔngyɛ na yeava ɛya. Kɛ neazo la, ɔboka nwo a bɛvale Anabaptistma mɔɔ bɛnlie bɛndo nu kɛ ɔwɔ kɛ bɛsɔne ngakula la bɛhɔle kɔɔto wɔ 1525 a. Mɔɔ kɔɔto ne lile mɛla kɛ bɛhu awie biala mɔɔ ɛnlie mbɔdɔma ɛzɔnenlɛ ɛndo nu la, yeadendɛ yeantia mɛla ne. Eza ɔluale sogyama anwo zo kɛ ɔmaa menli alie nzenzaleɛ bie mɔ ado nu. Noko ɛleka mɔɔ Kateleke ɛzonlenlɛ ne ɛli bɛ ti wɔ Switzerland la anlie nzenzaleɛ ne ando nu. Ɛhye vale konle rale. Zwingli nee sogyama mɔɔ vi Zurich la hɔle konle na bɛhunle ye wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee yeli ɛvolɛ 47 la.

Ninyɛne Mɔɔ Zwingli Yɛle La

 Huldrych Zwingli yɛle ninyɛne bie mɔ mɔɔ vale nzenzaleɛ rale, ɔwɔ nu kɛ yeanlie duma kɛ Martin Luther nee John Calvin mɔɔ le Protɛstantma la. Zwingli hwenle ɔ nwo bɔkɔɔ vile Kateleke asɔne ne anwo dɛlale Luther yɛɛ ye mɔdenlebɔlɛ ne ammaa yeanyɛ se kɛ menli balie Calvin nzuzulɛ ne mɔ ado nu. Ɔti ɔrayɛle menli mɔɔ boale maanle nzenzaleɛ rale la anu ko.

 Ninyɛne mɔɔ Zwingli yɛle la bie le kpalɛ yɛɛ bie mɔ noko ɛnle kpalɛ. Amaa menli dɔɔnwo alie ye nzuzulɛ ado nu la ɔvale ɔ nwo ɔwulale maanyɛlɛ nee konle nu. Ɛhye ati, yeanli Gyisɛse Kelaese mɔɔ yeanva ɔ nwo yeanwulowula maanyɛlɛ nu na ɔhanle ɔhilele ye ɛdoavolɛma kɛ bɛhulo bɛ kpɔvolɛma na bɛmmaku bɛ la neazo ne anzi.​—Mateyu 5:43, 44; Dwɔn 6:14, 15.

 Noko, Zwingli bɔle mɔdenle zukoale Baebolo ne kpalɛ yɛɛ ɛnee yebɔ kpɔkɛ kɛ ɔmaa menli ade mɔɔ yezukoa la. Ɔnwunle Baebolo ne anu nɔhalɛ dɔɔnwo yɛɛ ɔboale awie mɔ noko ɔmaanle bɛyɛle zɔ.

a Ɛnee asɔne mgbanyima ne mɔ ɛli mɛla bie mɔ mɔɔ bɛkile kɛ ɔnrɛmaa menli ɛnrɛnwu amaneɛ anzɛɛ ɔbade amaneɛ mɔɔ bɛbanwu ye wɔ mekɛ mɔɔ bɛkɛwu la azo.

b Ɛnee bɛlɛ buluku bie mɔɔ bɛhɛlɛ Baebolo ne anu ngyehyɛnu bie mɔ wɔ nu mɔɔ bɛkenga ye wɔ ɛvolɛ ne anu a.