Puku Yeo o ka e Botago—Karolo 4

Bamedia le Baperesia Historing ya Beibele

Sehlogo se ke sa bone sa lelokelelo la dihlogo tše šupago ka ditokollong tše di latelanago tša “Phafoga!” tšeo di ahlaahlago mebušo e šupago ya lefase ya histori ya Beibele. Morero ke go bontšha gore Beibele e a botega e bile e buduletšwe ke Modimo gotee le gore molaetša wa yona o nea kholofelo ya bofelo bja tlaišego yeo e bakwago ke sehlogo seo batho ba bušago magagabo bona ka sona.

MAROPE a mešate le mabitla a ka mošate a bontšha feela karolwana ya bogolo, matla le mahumo a mmušo wa bogologolo wo o bopšago ke Bamedia le Baperesia. Pele ga ge mebušo ye e mebedi e momagana, Media e be e le mmušo o mogolo. Eupša ka 550 B.C.E., Bamedia ba ile ba ba ka tlase ga taolo ya Kgoši Korese II wa Peresia, yoo ka morago a ilego a buša mmušo wa Bamedia le Baperesia. O be o le tikologong yeo e lego ka leboa la Kgogometšane ya Peresia gomme mmušo wo o mogolo mafelelong o ile wa naba go tloga Lewatleng la Aegean wa nabela Egipita, leboabodikela bja India le Judea.

Mmušo wa Bamedia le Baperesia o ile wa buša Bajuda nywaga e fetago e 200—go tloga ge go fenywa Babilona ka 539 B.C.E. go fihlela ge Bamedia le Baperesia ba fenywa ke Gerika ka 331 B.C.E. Dipuku tše dintši tša Beibele di bolela ka ditiragalo tše dikgolo tšeo di diregilego nakong yeo.

Histori Yeo e ka Botwago

Beibele e re botša gore Kgoši Korese II o lokolotše Bajuda bao ba bego ba le bothopša Babilona, a ba dumelela go boela Jerusalema le go aga tempele ya Modimo lefsa, yeo Bababilona ba bego ba e sentše ka 607 B.C.E. (Esera 1:1-7; 6:3-5) Seo se hlatselago pego ye ke sengwalwa sa letsopa seo se tsebjago e le Silintere ya Korese, seo se utolotšwego ka 1879 maropeng a Babilona ya bogologolo. Mongwalokgwaro wa sona o hlaola Korese ka leina e bile o hlalosa taelo ya gagwe ya go bušetša batho bao ba bego ba thopilwe le dilo tša bona tša borapedi nageng ya gabo bona. Mongwadi wa Beibele Jesaya o begile mantšu a Jehofa a boporofeta bja mabapi le Korese a rego: “‘O tla phetha ka botlalo tšohle tše di nkgahlago’; le seo ke se bolelago ka Jerusalema, ka re: ‘E tla agwa lefsa.’ Ka ba ka bolela ka tempele, ka re: ‘Motheo wa gago o tla thewa.’”—Jesaya 44:28.

 Esera 6:3, 4 e re ge e le gabotse, Korese o ile a laela gore ditšhelete tša modiro wa go aga tempele lefsa di “[tšwe] ntlong ya kgoši.” Mantšu a ao a makatšago a dumelelana le histori yeo e sego ya Beibele. Puku ya Persia and the Bible e re: “E be e le molao o hlomilwego wa dikgoši tša Peresia go thuša go tsošološa mafelo a makgethwa mmušong wa tšona.”

Beibele e re botša gore baganetši ba Bajuda ka morago ba ile ba ngwalela Dario yo Mogolo (yoo gape a bitšwago Dario I) ba belaela taba ya Bajuda ya gore Korese o be a dumeletše go agwa ga tempele lefsa. Dario o ile a laela gore go nyakwe sengwalwa sa mathomo sa molao woo. Mafelelo e bile afe? Lengwalo la go phuthwa leo le nago le taelo ya Korese le ile la hwetšwa Ecbatana, e lego motsemošate. Ge Dario a arabela go seo o ile a ngwala gore: “Nna, Dario, ke tšwetša pele taelo ye. A o [modiro wa go aga tempele lefsa] dirwe ntle le tikatiko.” Ke moka kganetšo ya modiro woo e ile ya fela. *—Esera 6:2, 7, 12, 13.

Histori yeo e sego ya Beibele e hlatsela ditaba tše. Taba ke gore Ecbatana e be e le lefelo leo Korese a bego a dula go lona selemo, gomme a ka ba a ile a ntšha taelo ya gagwe a le moo. Gape, dikutollo tša boepi bja marope di bontšha gore dikgoši tša Bamedia le Baperesia di be di kgahlegela kudu ditaba tša bodumedi tšeo di bego di kgoma mmušo wa tšona gomme di ngwala mangwalo a go rarolla diphapang.

Boporofeta bjo bo ka Botwago

Torong yeo e buduletšwego ke Modimo, moporofeta Daniele o ile a bona dibata tše di latelanago di etšwa ka lewatleng, se sengwe le se sengwe se emela mmušo wa lefase wo o hlatlamago. Sebata sa mathomo, tau e nago le diphego, se be se emela Babilona. Sa bobedi se be se “swana le bere.” Pego e tšwela pele ka gore: “Sa botšwa gore: ‘Tsoga o je nama e ntši.’” (Daniele 7:5) Bere ye yeo e tšhošago e be e emela mmušo wa Bamedia le Baperesia.

Ka go dumelelana le boporofeta bja Daniele, mmušo wa Bamedia le Baperesia o ile wa bontšha go nyorela phenyo e le ruri. Go se go ye kae ka morago ga pono ya Daniele, Korese o ile a fenya Bamedia gomme a tsoša ntwa kgahlanong le naga ya kgauswi ya Lydia le Babilona. Morwa wa gagwe Cambyses II o ile a fenya Egipita. Ka morago, babuši ba Bamedia le Baperesia ba ile ba katološa mmušo le go feta.

Re ka kgonthišega bjang ka tlhaloso ye? Ponong e fapanego eupša e le e tswalanago le ye, Daniele o ile a bona kgapa “e šušumela ka bodikela le ka leboa le ka borwa.” Boporofeta bjo bo ile bja phethagala ge mmušo wa Bamedia le Baperesia o be o “šušumela” dinageng tše dingwe, go akaretša le Babilona e matla. Morongwa wa Modimo o ile a hlalosa pono ye ka go botša Daniele gore: “Kgapa yeo o e bonego ya manaka a mabedi e emela dikgoši tša Media le Peresia.”—Daniele 8:3, 4, 20.

Go feta moo, nywagakgolo e ka bago e mebedi pele Babilona e ka fenywa, moporofeta Jesaya o ile a bolela e sa le pele ka leina la kgoši ya Peresia yeo e bego e tla fenya—yeo e bego e se ya hlwa e belegwa ka nako yeo—le ka mokgwa wa yona wa go šwahlela Babilona. Jesaya o ngwadile gore: “Se ke seo Jehofa a se boditšego motlotšwa wa gagwe,  Korese, yoo ke swerego seatla sa gagwe sa le letona, gore ke fenye ditšhaba tšeo di lego pele ga gagwe, . . . gore ke mmulele mabati ao a nago le karolo ya ka godimo le ya ka fase, e le gore dikgoro di se ke tša tswalelwa.” (Jesaya 45:1) Jesaya le Jeremia ba boletše e sa le pele gore “dinoka” tša Babilona, goba mekero yeo e hwetšago meetse go tšwa Nokeng ya Eforate, tšeo di bego di le bjalo ka leope la tšhireletšo, di be di tla gopa. (Jesaya 44:27; Jeremia 50:38) Boradihistori ba Bagerika e lego Herodotus le Xenophon ba hlatsela go nepagala ga boporofeta bja Beibele, go akaretša le taba ya gore Bababilona ba be ba ena le monyanya bošegong bjoo Korese a thopilego motse ka wona. (Jesaya 21:5, 9; Daniele 5:1-4, 30) Ka ge a be a arošitše Noka ya Eforate, madira a Korese a ile a tsena ka dikgoro tše di bulegilego ka go tshela noka, a sa thibelwe ke selo. Babilona e ile ya wa ka bošego bjo tee!

Ka morago, tiragalo ye e ile ya lebiša phethagalong e kgahlišago ya boporofeta bjo bongwe. Pejana moporofeta Jeremia o be a boletše e sa le pele gore batho ba Modimo ba be ba tla ya bothopša Babilona nywaga e 70. (Jeremia 25:11, 12; 29:10) Boporofeta bjoo bo ile bja phethagala ka nako gomme mathopša a dumelelwa go boela nageng ya gabo ona.

Kholofelo Yeo o ka e Botago

Go se go ye kae ka morago ga ge mmušo wa Bamedia le Baperesia o fentše Babilona, Daniele o ile a bega boporofeta bjo bo neago tshedimošo ka tiragalo e bohlokwahlokwa go phethagatšweng ga morero wa Modimo ka batho. Morongwa Gabariele o ile a botša Daniele tlwaa nako yeo Mesia—“peu” yeo e holofeditšwego go Genesi 3:15—a bego a tlo tšwelela ka yona! Morongwa wa Modimo o itše: “Go tloga nakong ya ge go etšwa lentšu la gore Jerusalema e tsošološwe le gore e agwe lefsa go ba go fihla ge Mesia Moetapele a etla, e tla ba dibeke tše šupago, le dibeke tše masometshela-pedi,” palomoka ya dibeke tše 69. (Daniele 9:25) Nako ye ya boporofeta e ile ya thoma neng?

Gaešita le ge Korese a ile a dumelela Bajuda gore ba boele nageng ya gabo bona kapejana ka morago ga go wa ga Babilona, nywaga e mentši ka morago ke ge Jerusalema le meago ya gona e se ya hlwa e tsošološwa. Ka 455 B.C.E., Kgoši Arithasasitha o ile a dumelela motšheledi wa gagwe wa Mojuda e lego Nehemia gore a boele Jerusalema gomme a etelele pele modiro wa aga lefsa. (Nehemia 2:1-6) Se se ile sa swaya mathomo a dibeke tše 69.

Lega go le bjalo, dibeke tše 69 e be e se dibeke tša matšatši a šupago eupša e be e le dibeke tša nywaga. Ge e le gabotse, diphetolelo tše dingwe tša Beibele di fetolela lentšu “dibeke” e le “dibeke tša nywaga.” * (Daniele 9:24, 25) Mesia o be a tla tšwelela ka morago ga “dibeke” tše 69 tšeo e nngwe le e nngwe ya tšona e lego ya nywaga e šupago—palomoka ya nywaga e 483. Boporofeta bjo bo ile bja phethagala ka 29 C.E. ge Jesu a be a kolobetšwa, e lego nywaga e 483 go tloga ka 455 B.C.E. *

Phethagalo e lebanyago ya boporofeta bja Daniele e tiiša bohlatse bjo bontši bja go lemoga motho yoo Jesu a lego yena. Bohlatse bjo gape bo tiiša kholofelo ya rena ka bokamoso. Jesu, bjalo ka Kgoši ya Mmušo wa Modimo wa legodimong, o tla fediša pušo ya batho e sehlogo. Ka morago ga moo, o tla phethagatša diporofeto tše dingwe tše dintši tša Beibele, go akaretša le tšeo di bolelago e sa le pele ka go tsošetša bahu bophelong bjo bo sa felego Paradeiseng mo lefaseng.—Daniele 12:2; Johane 5:28, 29; Kutollo 21:3-5.

[Mengwalo ya tlase]

[Chart/​Pictures on page 16]

(Bakeng sa mongwalo o beakantšwego ka mokgwa wa kgatišo, bona kgatišo ka boyona)

455 B.C.E. 29 C.E.

Go tloga nakong ya ge go etšwa taelo ya gore Jerusalema e agwe lefsa go fihlela go tšwelela Mesia e bile nywaga e 483

[Seswantšho go matlakala 14, 15]

Mongwalo wo o lego go Silintere ya Korese o hlalosa taelo ya gore mathopša a bušetšwe dinageng tša gabo ona

[Seswantšho go letlakala 15]

Lebitla la Korese le sa le gona maropeng a Pasargadae ya bogologolo, kua Iran ya mehleng yeno

[Methopo ya Diswantšho go letlakala 15]

Page 16, top, time line: Egyptian wall relief and bust of Nero: Photograph taken by courtesy of the British Museum; Persian wall relief: Musée du Louvre, Paris; bottom, Cyrus Cylinder: Photograph taken by courtesy of the British Museum; page 17, Cyrus’ tomb: © Richard Ashworth/age fotostock