Puku Yeo o ka e Botago—Karolo 3

Babilona Historing ya Beibele

Sehlogo se ke sa boraro sa lelokelo la dihlogo tše šupago ka ditokollong tše di latelanago tša “Phafoga!” tšeo di ahlaahlago mebušo e šupago ya lefase ya histori ya Beibele. Morero ke go bontšha gore Beibele e a botega e bile e buduletšwe ke Modimo gotee le gore molaetša wa yona o nea kholofelo ya bofelo bja tlaišego yeo e bakwago ke sehlogo seo batho ba bušago magagabo bona ka sona.

MOTSE wa bogologolo wa Babilona o be o le molaleng o nonnego wo o lego bokgole bja mo e ka bago dikhilomithara tše 80 (dimaele tše 50) ka borwa bja Baghdad ya mehleng yeno, gomme e be e le o mobotse kudu. Ka ge o be o na le maboto a magolo ao a agilwego ka go hlatlagana le mokero wa meetse wo o o dikologilego, Babilona e be e bonagala e sa hlaselege. Motse wo o be o tumile ka ditempele tša wona tše dikgolo, dirapa tša thabeng ya maitirelo le ditora tša ditempeleng. Ka ge e be e le o mongwe wa metse e megolo kudu ya lefase la bogologolo, Babilona morago bjale e bitšwa motse wa dimakatšo.

Ka Beibeleng, o be o bitšwa “Mohumagadi wa Mebušo” gomme e be e le motsemošate wa mmušo wa boraro wa lefase wa histori ya Beibele. (Jesaya 47:5) Go swana le mmušo wa Egipta le wa Asiria ya pele ga wona, Mmušo wa Babilona o ile wa kgatha tema e kgolo kudu historing ya Beibele, wa dira gore re kgone go bapiša seo Beibele e se bolelago ka wona le seo methopo ya lefase e se bolelago.

Histori Yeo e ka Botwago

Puku ya Beibele ya Daniele e re botša gore monna yo a bitšwago Belshatsara o kile a buša  e le kgoši kua Babilona. (Daniele 5:1) Lega go le bjalo, methopo e mengwe ya lefase e boletše gore nakong e fetilego Belshatsara, le ge a be a ena le matla, ga se a ka a ba kgoši. Na Beibele e be e fošitše? Baepi ba marope ba epolotše disilintere tša letsopa maropeng a Uri kua Mesopothamia. Mongwalokgwaro wo o lego silintereng e nngwe o be o akaretša thapelo ya Kgoši Nabonidus wa Babilona a rapelela “Bel-sar-ussur, morwa wa ka yo mogolo.” New Bible Dictionary e bolela gore ka morago dinyakišišo di ile tša kgonthišetša gore Belshatsara o ile a “ba mmuši lebakeng la ka godimo ga seripa sa nako ya pušo ya tatagwe, e lego nakong yeo ka yona boemo bja gagwe bo bego bo lekana le bja kgoši.”

Histori gape e bontšha gore Babilona ya bogologolo e be e le motse wa bodumedi ka tsela e feteletšego, o tletše bolepi bja dinaledi le bonoge. Ka mohlala, go Hesekiele 21:21, re bala gore kgoši ya Babilona e ile ya retologela bonogeng go yo bona ge e ba e ka hlatsela Jerusalema. Beibele e bolela gore kgoši e ile ya “lebeledišiša sebete.” Ke ka baka la’ng go lebeledišišwa sebete? Bababilona ba be ba diriša setho se go tsoma dipheko. Puku ya Mesopotamian Astrology e re botša gore lefelong le tee feela kua Babilona ya bogologolo, baepi ba marope ba ile ba hwetša “diswantšho tše 32 [tša letsopa] tša dibete, ka moka ga tšona di kgwarilwe” diswantšho tša dipheko.

Moepi wa marope yo a tumilego e lego Nelson Glueck o kile a re: “Ke feditše nywaga e masometharo ke epa marope, ka seatleng se sengwe ke swere Beibele gomme ka go se sengwe ke swere torofolo, fela ditabeng tše di sepedišanago le histori ga se ka ka ka hwetša Beibele e fošitše.”

Boporofeta bjo bo ka Botwago

O be o tla arabela bjang ge e ba motho yo mongwe a be a ka go botša gore mošate o mogolo—o swanago le Beijing, Moscow goba Washington, D.C.—e be e tla ba lešope leo le sa dulwego ke motho? O be o tla belaela ka tshwanelo. Lega go le bjalo, seo ke se se diregilego ka Babilona ya bogologolo. Nywageng e 200 pele ga moo, mo e ka bago ka ngwaga wa 732 B.C.E., Jehofa Modimo o ile a budulela moporofeta wa Moheberu Jesaya gore a ngwale boporofeta bjo bo bolelago ka go fedišwa ga Babilona e matla. O ngwadile gore: “Babilona yeo e lego mokgabišo wa mebušo, . . . e tla phekgolwa go etša mohlang Modimo a be a phekgola Sodoma le Gomora. E ka se sa dulwa le ka mohla, e bile e ka se be le baagi go iša melokong le melokong.”—Jesaya 13:19, 20.

Eupša ke ka baka la’ng Modimo a be a ka bolela e sa le pele ka go fedišwa ga Babilona? Ka 607 B.C.E., madira a Babilona a ile a fediša Jerusalema gomme a iša baphologi Babilona, moo ba ilego ba swarwa ka sehlogo. (Psalme 137:8, 9) Modimo o be a boletše e sa le pele gore batho ba gagwe ba be ba tla kgotlelela tshwaro ye e mpe lebaka la nywaga e 70 ka baka la ditiro tša bona tše kgopo. Ke moka Modimo o be a tla ba hlakodiša gomme a ba bušetša nageng ya gabo bona.—Jeremia 25:11; 29:10.

Ka go dumelelana le Lentšu la Modimo leo le buduletšwego, ka 539 B.C.E.—ge nako ya  bothopša bja Bajuda ya nywaga e 70 e le kgauswi le go fela—motse wo o bego o bonagala o sa fenyege wa Babilona o ile wa fenywa ke madira a Bamedia le Baperesia. Ge nako e dutše e eya, motse o ile wa fetoga mokgobo wa maswika—fela bjalo ka ge go be go boletšwe e sa le pele. Ga go na motho yo a bego a ka bolelela pele tiro e makatšago gakaakaa. Ka ntle le pelaelo, modiro wa go porofeta goba go bolela ditiragalo e sa le pele, o hlaola Mongwadi wa Beibele—Modimo wa therešo, Jehofa—go medimo e mengwe ka moka.—Jesaya 46:9, 10.

Kholofelo Yeo o ka e Botago

Go na le boporofeta bjo bongwe bjo bo phethagalago ka tsela e lemogegago mehleng ya rena. Boporofeta bjo bo akaretša Kgoši Nebukadinetsara wa Babilona le toro yeo a e lorilego mabapi le seswantšho se segolo. Mmele wa sona o be o arotšwe ka dikarolo tše hlano—hlogo, kgara le matsogo, mpa le dirope, maoto gotee le dinao—e nngwe le e nngwe e na le metswako ya ditšhipi tše sa swanego. (Daniele 2:31-33) Dikarolo tše tša tšhipi di be di emela dipušo tšeo di hlatlamanago, goba mebušo, yeo e thomilego ka Babilona ya theoga ya ba ya fihla go Mmušo wa Lefase wa Maisemane le Maamerika, e lego mmušo wa bošupa historing ya Beibele.—Daniele 2:36-41.

Daniele o utolla gore maotong le dinaong tša seswantšho seo, go be go na le phetogo e lemogegago ya dilo tšeo dikarolo tše di dirilwego ka tšona. Bjang? Tšhipi e sekilego e ile ya tšeelwa legato ke motswako wa tšhipi le letsopa. Ge a se hlalosa,  Daniele o ile a botša Nebukadinetsara gore: “Ka ge o bone tšhipi e tswakane le letsopa, le dikarolo tša mmušo woo di tla tswakana le bana ba batho; eupša go ka se be le go kgomarelana, karolo e nngwe e ka se kgomarele e nngwe, go etša ge tšhipi e sa tswakane le letsopa.” (Daniele 2:43) Ee, go tswaka tšhipi le letsopa go feleletša ka motswako o fokolago; ga di ‘kgomarelane.’ Se se hlalosa ka mo go nepagetšego gakaakang lefase leo le aroganego ka tša dipolitiki leo re phelago go lona lehono!

Daniele gape o utolla tiragalo e nngwe e bohlokwa. Torong ya gagwe, Kgoši Nebukadinetsara o ile a bona leswika le kgerega thabeng e kgolo. Leswika le le ile la ya godimo gomme “la wela seswantšho dinaong tša tšhipi le letsopa la di pšhatlaganya.” (Daniele 2:34) Seo se bolela’ng? Daniele ka boyena o araba ka gore: “Mehleng ya dikgoši tšeo [nakong ya mmušo wa mafelelo wa lefase] Modimo wa legodimo o tla hloma mmušo wo o ka se kego wa fedišwa. Mmušo woo o ka se ke wa fetišetšwa go batho ba bangwe. O tla pšhatlaganya mebušo ye ka moka wa e fediša gomme wona o tla ema go iša mehleng ya neng le neng.” (Daniele 2:44) Boporofeta bjoo bo be bo bolelela pele Mmušo woo o sa swanego le pušo le ge le efe yeo batho ba e tsebago. Kgoši ya wona ke Jesu Kriste, Mesia. Ka ge go boletšwe dihlogong tše di fetilego tša lelokelelo le, Jesu o tla pšhatlaganya Sathane le balatedi ba gagwe ka moka, ba batho le ba meoya, gomme seo se tla feleletša ka gore legohleng go be le khutšo le kwano.—1 Bakorinthe 15:25.

[Ntlhakgolo go letlakala 11]

“Ke feditše nywaga e masometharo ke epa marope . . . , fela ditabeng tše di sepedišanago le histori ga se ka ka ka hwetša Beibele e fošitše.”—Nelson Glueck

[Lepokisi go letlakala 12]

O BOLETŠWE E SA LE PELE KA LEINA

E nngwe ya diporofetlo tše dikgolo mabapi le go wa ga Babilona e be e akaretša mofenyi wa yona, Kgoši Korese wa Peresia. Mo e nyakilego go ba nywagakgolo e mebedi pele ga ge Korese a ka thoma go buša, Jehofa Modimo o ile a mmitša ka leina gomme a bolela e sa le pele gore e be e tla ba yena a tlago go fenya Babilona.

Ge Jesaya a bolelela pele phenyo ya Korese, o ile a budulelwa go ngwala gore: “Se ke seo Jehofa a se boditšego motlotšwa wa gagwe, Korese, yoo ke swerego seatla sa gagwe sa le letona, gore ke fenye ditšhaba tšeo di lego pele ga gagwe, . . . gore ke mmulele mabati ao a nago le karolo ya ka godimo le ya ka fase, e le gore dikgoro di se ke tša tswalelwa.” Modimo gape o ile a bolela e sa le pele gore ge e le gabotse Noka ya Eforate e be e tla gopa.—Jesaya 45:1-3; Jeremia 50:38.

Boradihistori ba Bagerika e lego Herodotus le Xenophon ba kgonthišetša go phethagala ga boporofeta bjo bjo bo makatšago. Ba utolla gore Korese o ile a aroša Noka ya Eforate, a dira gore meetse a yona a fokotšege. Ka gona madira a Korese a ile a kgona go tsena motseng ka dikgoro tša wona tšeo di bego di tlogetšwe di sa tswalelwa. Bjalo ka ge go be go boletšwe e sa le pele, Babilona e matla e ile ya wa “ka tšhoganetšo” ka bošego bjo tee.—Jeremia 51:8.

[Box/​Pictures on pages 12, 13]

BABILONA O MOGOLO

Puku ya Beibele ya Kutollo e bolela ka mogweba-ka-mmele wa seswantšhetšo yo a bitšwago “Babilona o Mogolo.” (Kutollo 17:5) Mogweba-ka-mmele yo o swantšhetša eng? Bohlatse bo bontšha gore ke mokgatlo wa bodumedi.

Babilona ya bogologolo e be e le motse wo bego o tletše bodumedi ka mo go feteletšego, o ena le ditempele tše 50 tšeo di neetšwego go medingwana e fapafapanego. Bababilona ba be ba dumela go medimo ya boraro botee le gore moya wo o sa hwego wa motho o be o theogela lefaseng la bahu la leswiswi ge a hwile. Funk & Wagnalls New Encyclopedia e re gona moo, “bophelo bja ka morago ga lehu ge e le gabotse e fo ba ponagatšo e nyamišago ya bophelo bja mo lefaseng.”

Ge nako e dutše e eya, dithuto tšeo di ile tša phatlalala lefaseng. Lehono dithuto tšona tše, goba tšeo di hlahlobilwego lefsa tša tšona, di ka hwetšwa madumeding a Bojakane. Madumedi a ka moka a bopa karolo e kgolo ya mokgatlo wa lefase wa bodumedi e lego Babilona o Mogolo!

[Diswantšho]

Bababilona ba be ba rapela medimo ya borarobotee. Maswao a o mongwe wa medimo yeo ya borarobotee—Sin, Shamash le Ishtar—a bontšhitšwe mo

[Mothopo]

Both images: Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Seswantšho go letlakala 10]

Seswantšho sa mothadi wa diswantšho sa motse wa bogologolo wa Babilona

[Seswantšho go letlakala 11]

Silintere ya letsopa yeo e nago le leina la Belshatsara

[Mothopo]

Photograph taken by courtesy of the British Museum

[Methopo ya Diswantšho go letlakala 10]

Time line: Egyptian wall relief and bust of Nero: Photograph taken by courtesy of the British Museum; Persian wall relief: Musée du Louvre, Paris