Ocuphela mwaha

Apwanne Piipiliya Onniiwanana ni Siyensiya?

Apwanne Piipiliya Onniiwanana ni Siyensiya?

Naakhulo na Piipiliya

Aai, naamwi Piipiliya ahiri liivuru a siyensiya, owo onnathariha mookwakwaleya miyaha sa siyensiya. Moone sootakiherya ikina seiho sinooniherya wi Piipiliya onniiwanana ni siyensiya, nave tho wi Piipiliya onnaloca ichu soohiyana ni seiho achu yaaroromelaaya mu elukuluku aarempweiye.

  • Erimu ni soothene iri weiwo sookhalano mapacereryo aya. (Maphatxuwelo 1:1) Moohiyana ni yeela, ithale sincipale sakhalai sinaloca wi erimu ni ichu soothene iri weiwo tahi wi irimpatusiwa, nyenya irimoona okhala. Achu o Papulu yaaroromela wi erimu ni ichu soothene sikhanle weiwo saayariwe ni amuluku eeli yaawo yaarweenle mu iniya piili soohiyana. Navetho ithale ikina inaloca wi erimu ni soothene ikhanle weiwo ikhumme mu nooce nimoha ntokotoko.

  • Erimu ni soothene ikhanle weiwo sinachariha malamulo a maphacuwelo ipakeliwaaya, ohiya ochariha soochuna sa amuluku akina. (Yobi 38:33; Yeremiya 33:25) Ithale sawunlaana inaloca wi amuluku aakhalano ikuru sincipale nave ananwerya oweerela achu echu vyakala amuluku awo anachunaaya, yaphaama naari yoonanara.

  • Elapo yavathi eri vasiiyoni vene. (Yobi 26:7) Achu ancipale mu ilukuluku sakhalai yaaroromela wi elapo ti yawookowa nave exeeriwe ni enama etokweene ntoko, pufalo naari khapa.

  • Mihice ni istasau inarweela mu maahi aneevaporaari mu oseyano ni makupa makina nave voocharela annakookela vachayani orweela wa epula, maralala, naari mucharapo. (Yobi 36:27, 28; Eklesiyaste 1:7; Isaiya 55:10; Amosi 9:6) Akriki akhalai yuupuwela maahi a mmihiceni yaarweela mu iniya iri vathi va echaya. Achu yaanaroromela yeela variyari va iyaakha 300 ivirale.

  • Miyaako sinnakhumelela ni ocakanela, nave miyaako sikhanle hiihaano mu ekwaha ekina saahimiryeya mu oseyano. (Salumu 104:​6, 8) Moohiyana ni yeela, ithale sincipale sinaloca wi miyaako saapatusiwe ni amuluku akina hiiha ntoko ikhanlaaya.

  • Malakiheryo a esipanthi annakhapelela ekumi. Malamulo yaawo yaavahiwe nloko na Aisarayeli yaaphitaanyerya nlakiheryo nawi enyaweke emanle ophara muruchu, wakhala wi ookhalavo muchu orino ereca yooramvwa akhaleke ocai, ni okacela nlici mari ni wuuheela. (Onamukutxho 11:28; 13:​1-5; Malamulo 23:14, BNM) Moohiyana ni yeela, mu elukuluku malamulo yaala yaavahiwaaya wa nloko na Aisarayeli, Ayikuputu yiiha ehelaka vanikhwacani murece yoowo waapweseheriwa ni mari aachu.

Apwanne yookhala ehesen’ye Mpiipiliyani vooloca sa miyaha sa siyensiya?

Mwawiiwanana ni otholathola wawiiseela weeriweno, naakhulo na nikoho nenla ti nawi hooye. Moone miyoonelo mikina sooheseya achu akina aryaayano vooloca sa waakhwanela wa Piipiliya ni miyaha sa siyensiya:

Ithale: Piipiliya onaloca erimu ni soothene ikhanlewo saapatuxiwe mu mahiku mathanu nanimoha a iwora 24.

Eparipari: Piipiliya, onaloca wi Muluku aapatunxe erimu ni ichu soothene ikhanlewo mu ilukuluku sakhalaisa. (Maphatxuwelo 1:1) Nave tho, mahiku a opatuxa yaawo analociwa mu ekapitulu 1 ya Maphatxuwelo aneemelela ilukuluku, ohiya mahiku yaawo anamaliha iwora 24. Mweeparipari, elukuluku yoothene yeeyo Muluku aapatunxeiye erimu ni elapo yavathi eniichaniwa tho “nihiku”.​— Maphatxuwelo 2:4, TNM.

Ithale: Piipiliya onaloca wi Muluku aapatunxe miri ni malaxi ahaakumve opatuxa nsuwa, wi miri ni malaxi iwerye wunnuwa phaama (fotosintese).​—Maphatxuwelo 1:​11, 16.

Eparipari: Piipiliya onnooniherya wi nsuwa, emoha ya itheneeri iri ‘wirimu,’ naapatusiwe malaxi ni miri ihaakumve opatuxiwa. (Maphatxuwelo 1:1) Variyari va elukuluku ya opatuxa naari “nihiku,” waarya wa nsuwa ti waapacenryaaya waaryela veelaponi yavathi. Vaavaa atmosfera oonen’yeiye mu nihiku “na neeraru” na opatuxa, waarya waari wa wooneyasa wi miri ni malaxi iwerye wunnuwa phaama (fotosintese). (Maphatxuwelo 1:​3-5, 12, 13) Nto evinrevo elukuluku yincipale nsuwa ti naapacenryaaya wooneya veelaponi yavathi.​—Maphatxuwelo 1:​16.

Ithale: Piipiliya onaloca wi nsuwa nniirukurerya veelaponi yavathi.

Eparipari: Eklesiyaste 1:5 oni: “Nsuwa ninnakhuma, nsuwa ninnaneela, ninnachimakela owannyeya wi nakhume tho.” Nyenya yoorepa ela pahiru enaloca mukhalelo wa wuuluulela nsuwa nnooniwaaya veelaponi yavathi. Mmahiku ahu tho, achu annapharihela nsu nawi “nsuwa nookhuma” naari “nsuwa nooneela,” naamwi esuwelaka wi elapo tenarukurerya nsuwa.

Ithale: Piipiliya onaloca wi elapo ti yawookowa.

Eparipari: Piipiliya onnapharihela masu awi “weiwo elapo ekontaayawo” ooniheryaka wi enataphulela “makupa oorakameela a elapo”; ela henataphulela wi elapo ti yawookowa naari wi yookhalano vookotelavo. (Saweriwa T’arummwa 1:8) Moolikana, masu awi “makupa omasheshe a elapo ya vathi” ari masu oosiphela yaawo anataphulela elapo yoothene yavathi. Olelo tho, achu annapharihela moosiphela makupa maxexe a kompaso, ntoko masu oosiphela.—Isaiya 11:12; Luka 13:29.