Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Dikuba ku ngumu ya dishima

Dikuba ku ngumu ya dishima

 Lelu eu, kudi mishindu ya bungi ya kupeta ngumu kupita kumpala, too ne idi mua kutuambuluisha bua kudikuba ne kulama makanda etu a mubidi mimpe. Kadi paudi wenda ukeba ngumu, dimukile malu bu mudi:

 Tshilejilu, mu tshipupu tshia Korona etshi, Sekretere generale wa bulongolodi bua matunga masanga (ONU) wakadimuija bantu bua ngumu ya dishima idi mitangalake mu bantu. Wakamba ne: “Mibelu mibi ne baminganga ba dishima bidi bienda bivulangana. Malu a dishima mmuwule ntente ku bisanji bia mêyi ne bindindimbi. Bantu badi batangalaja ngumu idibu kabayi ne bijadiki bilelela ku Enternete. Dikinangana ndimuangalake bikole ne didi disaka bantu kudienza malu adi apuekeshisha bakuabu milongo anyi bisumbu bijima bia bantu.”

 Bushuwa, ngumu ya dishima ki mbualu bupiabupia to. Bible ukavua mudianjile kuleja bua matuku etu aa ne: “Bantu babi ne badingianganyi nebatungunuke ne kunyanguka bibi menemene, bapambuishangana ne bapambuishibua.” (2 Timote 3:1, 13) Lelu eu ku Enternete badi batusaka bua kupeta ngumu ya dishima ne kuyitangalaja bipepele ne lukasa luonso kupita ne kumpala. Nunku mesaji ne ngumu mipiamipia itutu tupetela mu biamu bietu idi mua kuikala miwule ntente ne malu a dishima anyi malu makuabu adibu kabayi bambe onso mudiwu.

 Mmushindu kayi uudi mua kudikuba ku ngumu ya dishima ne biambamba bia bantu? Mona amue mêyi manene a mu Bible adi mua kukuambuluisha.

  •   Kuitabi malu onso audi umona anyi umvua to

     Tshidi Bible wamba: “Tshitaba mvinyingu udi witaba dîyi dionso, kadi muntu mudimuke udi welangana meji a tshidia tshionso tshidiye wela.”​—Nsumuinu 14:15.

     Badi mua kutushimakaja bipepele tuetu katuyi badimuke. Tshilejilu, foto idi ne mêyi adi ayumvuija ne tutupa tua filme ntutangalake bikole ku Enternete nangananga mu miaba ya dipetelanga ku Enternete. Batu batamba kutubikila ne: mèmes. Batu batuenza bua kusekesha natu bantu. Kadi foto ne tufilme mbitu bidibu mua kushintulula bipepele anyi kabayi bambila bantu tshidibi bisue kuamba menemene. Minga misangu bantu badi mua kuenza tu filme tua bantu bakula anyi benza malu atubu kabayi banji kuenza anyi kuamba nansha kakese.

     “Bakebuludi ba bungi ba ngumu ya dishima, mbamone ne: bintu bia bungi bidibu bela miaba ya dipetelangana ku Enternete bu mudi foto anyi tufilme katutu tuamba menemene malu mudiwu to.”​—Axios Media.

     Diebeja ne: ‘Malu adi mu ngumu eyi mmalelela anyi nga dishima, peshi adi anu mmalu a bilele patupu?’

  •   Keba bua kumanya kudi ngumu mifumine ne tshidiyi yamba

     Tshidi Bible wamba: “Nukonkonone malu onso.”​—1 Tesalonike 5:21.

     Kumpala kua kuitaba bualu kayi buonso anyi kumpala kua kubuambila bakuabu, nansha bobu bumanyike bikole anyi babuakuile misangu ne misangu mu ngumu, keba bua kumanya ni mbulelela. Mmushindu kayi uudi mua kuenza nanku?

     Keba bua kumanya ni udi mua kueyemena muaba udiyi ifumina anyi muntu udi muyifile. Tudiomba anyi malongolodi makuabu adi mua kutangalaja malu a dishima bua kutantshisha bintu biawu anyi kabidi bua kutua malu a tshididi mpanda. Fuanyikija ngumu iudi ubala ne ya muaba mukuabu. Misangu mikuabu, balunda badi mua kukutumina ka mesaji kadi kafikisha mu miaba idi ngumu ya dishima mu tshiamu tshiebe anyi miaba ya dipetelangana ku Enternete. Bua bualu abu, kuitabi malu a mushindu au paudi kuyi muanji kukebulula bimpe miaba idiwu mafumine.

     Keba bua kumanya ni malu adimu mmalelela ne ngakueyemena. Tangila matuku a ngondo, ne bijadiki bilelela bidi bikuitabijija malu adibu bambe. Ikala ne budimu nangananga padibu bangata ngumu idi imueneka mikole bua kuyumvua bayamba mu mushindu mupepele anyi wa kukufikisha ku dienza bualu kampada.

     “Kukeba bua kumanya ni malu adibu bambe mmalelela kudi ne mushinga wa bungi anu bu kuowa mâyi ku bianza.”​—Sridhar Dharmapuri, (Responsable pour la sécurité alimentaire et la nutrition à l’ONU.)

     Diebeja ne: ‘Ngumu eyi idi ileja mmuenenu ya bantu bu malu malelela anyi? Peshi kayena yamba bulelela buonso?’

  •   Bakulombola kudi bijadiki bilelela, pamutu pa malu audi wewe musue

     Tshidi Bible wamba: “Muntu udi weyemena muoyo wende mmutatakane.”​—Nsumuinu 28:26.

     Misangu ya bungi tutu basue kueyemena ngumu idi ne malu atudi basue. Bena malongolodi a ku Enternete ne miaba ya dipetelangana ku Enternete batu batutumina ngumu bilondeshile malu atutu basue ne atukadi benzela makebululula ku Enternete musangu mukuabu. Nansha nanku, malu atudi basue kuteleja ki ngatutu anu nawu dijinga bua kumvua misangu yonso to.

     “Bantu badi bakumbana kuela meji ne kulondolola malu anu mudiwu. Kadi malu atudi basue, atudi batekemena, atudi nawu ne buôwa, ne atu atusaka ku bualu, atu misangu ya bungi atufikisha kudimona ne: bualu kampanda mbulelela, bobu buamba tshitudi tuetu basue kuitaba.”​—Peter Ditto, mumanyi wa malu a bikadilu bia bantu (psychologue social)

     Diebeja ne: ‘Ndi ngitaba lumu elu anu bualu ndundi meme musue kumvua anyi?

  •   Kumuangalaji ngumu ya dishima to

     Tshidi Bible wamba: “Kuena ne bua kumuangalaja lumu ludi kaluyi lulelela to.”​—Ekesode 23:1.

     Vuluka ne: ngumu iudi wambila bakuabu idi mua kuakaja anyi kunyanga ngelelu wabu wa meji ne mushindu wabu wa kuenza malu. Nansha wewe muendeshe lumu lua dishima kabiyi ku disua diebe, manya ne: ludi mua kulela malu mabi a bungi.

     “Bualu bua mushinga bua kuenza kumpala kua kutumina bakuabu lumu mbua kuanji kudiebeja ne: ‘Ndiku mutuishibue menemene ne: lumu elu ndulelela bua meme kubatuminalu anyi? Bu bantu bonso bikale benza nanku, kakuvua mua kuikala ngumu ya dishima ya bungi miaba ya dipetelanga ku Enternete to.”​—Peter Adams, News Literacy Project, programme d’éducation aux médias.

     Diebeja ne: ‘Ndi ntumina bakuabua lumu elu anu bualu ndi mumanye ne: ndulelela anyi?’